Türk Ulus Budun
Would you like to react to this message? Create an account in a few clicks or log in to continue.

You are not connected. Please login or register

Казакские племена и жузы

+5
Бипыл
Казак конырат
VIPER
Кондыбас кельды
Kanglin
9 posters

Go to page : Previous  1, 2, 3

Go down  Message [Page 3 of 3]

Бипыл

Бипыл
Qan
Qan


КАЗАХИ ПАЙАРЫКСКОГО РАЙОНА УЗБЕКИСТАНА. КТО ОНИ?

МАТЕРИАЛЫ О КАЗАХАХ ПАЙАРЫКСКОГО РАЙОНА САМАРКАНДСКОЙ ОБЛАСТИ

ДЛЯ ЭТНОПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ



Мирзалиева М. А.

студентка 1 курса Ташкентского областного государственного педагогического института, исторический факультет



Проблема совместного проживания представителей различных народов и национальностей существует как на востоке, так и на западе. Межэтнические отношения привлекают внимание политиков и ученых во Франции (миграция представителей Северной Африки), Германии (турецкая диаспора), России (после распада СССР появилось достаточное количество проблем, связанных с межнациональными отношениями) и т.д. Вместе с тем в бывших советских республиках проживают представители различных национальностей, в силу исторических обстоятельств (национально-государ­с­твенное размежевание, политика создания «единого советского народа» и т.д.) оказавшиеся на территории вновь образованных независимых го­су­дарств.

В Пайарыкском районе Самарканд­ской области среди узбеков проживают ряд национальностей: русские, таджики, казахи, татары и пр. Среди представителей этих этнических групп, под действием различных факторов, исторически сформировались своеобразные межэтнические отношения. Например, как правило, русские не владеют языком местного населения и даже те, которые родились здесь не приняли культуру узбеков. Таджики и казахи, напротив, прекрасно говорят на узбекском языке и их семейный быт почти не отличается от узбекских. Эти этнические явления связаны с характером их исторически устоявшейся психологии этнического характера.

В данной статье приводятся некоторые материалы по истории расселения и этнических особенности, казахов Пайарыкского района Самарканд­ской области. Эти сведения могут быть использованы при проведении этнопсихологических исследований.

По истории казахов нынешнего Пайарыкского района, подробная информация была представлена Довроновым Куватом (из рода карамурун, 1908 г. рожд., живет в поселке Наримановка). По его словам: "Здешние ка­захи раньше обитали на тер­ритории Керменинского (поблизости Нураты) и Канимехского районов. Они сюда начали переселяться примерно 240 лет тому назад. При этом кишлак Сапарбулак был основан переселенцами казахов племени кипчак. Этих кипчаков представляли четыре брата: Сапар, Норча, Исмоил и Сувон. Сапар был старше и носил прозвище «Карокчи» -раз­бой­ник, грабитель. Их потомки и ныне живут там. Например, сейчас жив сын Сапара - Юнус. А кишлак Джагалбайли, в котором живут казахи, был основан еще 300 лет тому назад[1].

Основное переселение казахов с Канимеха приходится на 1918-1920 годы, так как в эти годы («илон йили» - «год змеи») была небывалая засуха. Перегорели все травы и посевы. Начался голод и люди, живущие в сухой степи, искали спасение в оазисах, где посевы почти не пострада­ли от засухи. Это были в основном бедняки, которые при переселении вынуждены были питаться даже черепашьим мясом.

В 1924 г. в кишлаке Джагалбайли была образована артель, состоявшая из десяти хозяйств (в то время в кишлаке было всего 10 хозяйств). Название артели было «Миллий козок» («Национально-казахский»). Впоследствии артель превратился в колхоз, который тоже стал называться этим же именем. Сельскому совету дали название «Янги козок» («Новый казах»), который после был переименован на «Наримановский».

На территории Пайарыкского района живут казахи из всех трех жузов. Как мы знаем, Улу джуз "Старший джуз" состоят из семи отцов (ота): ысты, жалойир, учокты, кангли (или кангни), сргели и чанчклы. Из них сюда прибыли только представители племен ысты, жалойир и учокты. Род корамурун племени ысты (одна семья рода корамурун когда-то переселилась из Келеса и ныне их семьей стало - 20) проживают в кишлаке Джагалбайли и в поселке Наримановка. Представители племени жалойир живут в кишлаках Тойиршик и Кипчак. А представители племени учокты сейчас здесь не проживают.

Орта жуз – «Средний джуз» - состоит из четырех «отцов» (ота); аргин, кипчок, найман и кунгирот. Здесь встречаются представите­ли из всех четырех племен. В Пайарыкском районе живут представители следующих родов племени кунгирот: куйишконсиз (представители этого рода живут в кишлаке Тувма и час­тично в кишлаке Аллаяркудук); тиякти (они составляют почти все на­селение Тайиршика и частично, кишлака Найман); тубикти (одна семья проживает в поселке Наримановка, 2 - в кишлаке Джавшар и несколько семей - в кишлаке Каирма); нугай (проживают в кишлаке Джагалбайли); мангитой (они живут в основном в кишлаках Джагалбайли, Тувма, Аллаяркудук, немного в поселке Наримановка и на хуторе Дальный Богара) и киргизоли (несколько семей живут в селе Тайиршик[2]). Здесь же живут представители следующих отделений племени кипчак: кукбурун кипчак, сари кипчак и кора кипчак.

Кичик жуз – «Малый джуз» - состоит из родов: алчин, жаппас, сарыгаска, жагалбойлы, кете, одой и коракалпок. Из них здесь встречаем представителей племен алчин, жаппас и жагалбойли. Раньше жагалбойли было 2 дома, сейчас их около десяти. Одой есть в Каттакургане, а кете - в стороне Бухары[3].

Казахи Пайарыка имеют наибольшее сходство родовых названий с зарафшанскими кипчаками, которые расселены в этом же регионе. Для них общими являются этнонимы сары кипчак, кара кипчак и джагалбайлы. Помимо того, обращает на себя внимание наличие в составе пайарыкских казахов этнических групп тиякти (у узбеков туёкли) и коракалпок, также являющихся названиями узбекских племен, расселенных в соседнем Булунгурском районе. С этими казахами связаны названия кишлаков Казакаул, Са­пар­бу­лак, Бирлашув (Казакбирлашув). Видимо, названия кишлаков Джагалбайли, Кипчак и Найман, расположенные по арыку Пай, также происходят от ка­захских этнонимов. Кишлаки с названиями в виде Казаккишлак, Казахаул и подобные имеются также в Булунгурском, Каттакурганском, Пастдаргомском, Нарпайском и Нуратинском районах Самаркандской области.

В составе казахов Пайарыкского района встречаются все этни­ческие названии оседлых казахов Кермининского оазиса, которые были зарегистрированные Комиссией по районированию Средней Азии в 1924 г. Например, по сведениям И.П.Магидовича, руководителя этой Ко­миссии, "оседлые киргиз-казахи Кермининского оазиса принадлежат к средней орде. Здесь встречаются преимущественно группа конгурат (у узбеков кунград) - I025 человек - в районе Тоткента и небольшие группы найманов (110 чел.) и кипчаков (120 чел.) в районе Мирбазара. Здесь же зарегистрирована малочислен­ная группа казахов Большой орды племени канглы (145 чел.). Малоординцы представлены родам джаппас (поколение байулы) - 550 чел"[4]. А с казахами Канамехского района подобные параллели в этнонимии не встречаются. Это свидетельствует о том, что в прошлом существовали родственные связи казахов Пайарыка в основном с казахами Кермининского оазиса.

В заключении нужно отметить, что Пайарыкские казахи довольно быстро привыкли к городской и сельской жизни. Они восприняли узбекскую и европейскую культуру. Научились общаться с окружающими на чистом узбекском литературном языке. Среди них есть немало представителей узбекской интеллигенции. Например, доцент Учтемир Алиев работает преподавателем Самаркандского Сельскохозяйственного института. А его старший брат долгое время работал начальником милиции района. А наш респондент до пенсии работал в руководящих должностях и был председателем сельского совета. Тухтамиш Обилов был директором школы-интерната, который находится в районном центре. Среди этих казахов есть и учителя узбекских школ. Старики помнят о том что, еще в начале 50-х годов прошлого века, некоторые из них имели юрты, зимой жили в землянках и разговаривали с казахским акцентом. Среди казахов сейчас есть люди, которые имеют родственные связи с местными узбеками. Однако здешние казахи не только прекрасно усвоили культуру узбеков, но и твердо сохранили национальное самосознание и обычаи своих предков. Они имеют тесные связи с казахами Казахстана и после распада Союза многие переселились в Казахстан.

В заключении надо отметить, что казахи, прибывшие до национального размежевания в Узбекистан, вошли в состав узбекского народа. Например, найманы Пасдаргомского тумана Самаркандской области считают себя узбеками. А казахи Пайарыкского тумана, наоборот, считают себя казахами и они переселились в Казахстан после распада СССР.






[1] Сведение информатора о возрасте кишлака Жагалбайли соответст­вует предположению ученого К.Шаниязова о том, что род джагалбайли пришел в Зарафшанскую долину вместе с кипчаками в период нашествия джунгар XVII - нач. XVIII в. (См.: Шаниязов К.Ш. К этнической истории узбекского народа. - Ташкент, 1974. - С . 132). Однако этот кишлак впервые упоминается в сборнике материалов 1888 г. как кишлак узбеков-кипчаков, состоящий из 50 дворов. (См.: Сборник материалов для статистики Самаркандской области, за 1887-1888 гг. - Самарканд, 1890. -Вып. 1).

[2] Все выше упомянутые кишлаки, в которых живут казахи, расположены у подножъя горы Карачатау, на северной окраине орошаемой территории района.

[3] Полевая запись, 13 июля 1983 г.

[4] Материалы по районированию Средней Азии. - Бухара, 1926. -Кн.1. -Ч.1. - С.246.

Бипыл

Бипыл
Qan
Qan

Трепалов. История ногайской орды
http://dop.uchebalegko.ru/docs/index-4898.html


Трепалов. Алтыулы: остатки ногайской орды в казахских степях
https://disk.yandex.ru/public/?hash=oAG%2BKBLKHVLId4tb5kOHXT6OXptUBAeUfQOX1%2B0CYh8%3D&locale=ru

Бипыл

Бипыл
Qan
Qan

про старший жуз

Казакские племена и жузы - Page 3 Captur10

Казакские племена и жузы - Page 3 Captur11


Бипыл

Бипыл
Qan
Qan

http://serke.org/news/%C2%ABkhantanba%C2%BB-tarikhy-zhalaiyr-tarakty-tabyn-tama-rulary

«Хантаңба» тарихы. Жалайыр, Тарақты, Табын-Тама рулары
«Хантаңба» тарихы. Жалайыр, Тарақты, Табын-Тама рулары

Шыңғыз ханнан тараған Қазақ хандары Жалайырды – Ұлы жүзге, Тарақтыны – Орта (Орда) жүзге, ал Тарақты Тоғым батыр қосылған соң Табын-Тама руларын – Кіші жүзге «Ноқта ағасы»  етіп қойған болса керек. Барша деректер «тарақ» таңбаның ықылым замандардан Тұран-Түркстан билеушілерінің рәмізі болғандығын көрсетеді екен. Ендеше, «Тарақ таңба Тарақтынікі ме, Жалайырдікі ме, Төренікі ме деп бөле-жармай, «осы таңбаны ғасырлар бойына сақтап келген рулардың арғы түбі бір әулеттен болар» деуші зерттеушілердің  пікіріне тоқтасақ, елдік бірлігімізге тек пайдалы ғана болмақ.



(Жалғасы. Кітаптың бірінші, екінші, үшінші, төртінші тарауын осы сілтеме арқылы оқыңыздар)



Бесінші тарау



«Хантаңба»  тарихы



І. Түрктің куәлігі – рулық таңбасы

Қият пен Нүкүзден өрбіген рулар және олармен бірге ж.ж.с.дейінгі ІV ғасырда Қытай солтүстігінде Хунну (сиуңну) империясын құрған, VІ-VІІІ ғасырларда Түрк қағанатын, ХІІІ ғасырда  «Мәңгіел» мемлекетін құрған шығыс түрк тайпаларының көпшілігі қазірде Қазақ этносы болып өмір кешіп отыр. Сол себептен, егер шетелдік зерттеушілер Шыңғыз хан тарихына соғыс өнерінің, ғаламдастыру үлгісінің, т.с.с. феномендері ретінде  қызығушылық танытса, ал «Мәңгіел» мемлекетінің қабырғасын қалаған шығыс түрктерінің бүгінгі ұрпақтары қазақ, татар, т.б. халықтар үшін бұл тақырып өз халқының төл тарихына үңілу болып табылады.

Л.Гумилев әлемдегі ең көп зерттеулер арналған тарих Шыңғыз хан туралы  екенін айтқан еді. Әйтсе де, бұрындары жазылған шежіре еңбектерде кейбір оқиғалар әртүрлі баяндалғандықтан, бұл тарихтың жұмбақтары әлі де жетерлік. Кәсіби саналатын тарихшылар әдетте тек үкімет саясаты рұқсат еткен тақырып пен бағытта ғана жұмыс жүргізетіндіктен болар, Шыңғыз ханға қатысты тың пікірлер табу, айту мәселесімен негізінен  тәуелсіз зерттеушілер айналысатынын байқаймыз. Мұндай зерттеушілердің көптеген тұшымды пікірлерін де оқып жүрміз. Сондай-ақ, кей кез олардың өз тұжырымдарын терең дәлелдеместен, тек «айта салумен» жұртшылықты елең еткізуі басым түсіп, сынға іліккеніне де куә болудамыз...

Кей мәселеге өткен заман шежірелерінен жауап таппай, ал қазіргі зерттеушілер жазуына күмән туған кездері көмекке келер құралымыз, ол – рулық таңбалар. Мысалы Оғыз түрктерінің  жиырма екі тайпасының таңбасы М. Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-Түрк» еңбегінде бейнеленсе, Рашид ад-диннің «Жами`ат-Тауарихынан» 24 тайпаның таңбасын көреміз. Ал Түркстаннан шығысқа кетіп хунну, көктүрк, «мәңгіел» аталған тайпалардың таңбалары жайында дерек мардымсыз. Өзге шығыс түрктері түгіл, олардың ХІІІ ғасырдағы «Мәңгі ел» атты мемлекетінің  билеуші әулетіне айналған  Шыңғыз хан шыққан Қият тайпасының да таңбасы мәселесі әлі де зерттеуді қажет етеді.

Көне шежірелерден Қият атауын екі заманда кездестіреміз: бірі 151 жылы қытайлармен соғысып Ергене қонға кеткен хуннулық Қиян-Қият (Құйан) тайпасы, ал екіншісі –  Қабыл ханның алты ұлының Қият атануы. Бұл екеуінің – көне Қият пен Қабылхан ұлдарынан тараған «жаңа» қияттардың таңбаларында айырма бар ма? «Мәңгіел» империясы ыдыраған соң қазақ, өзбек, т.б. этностарды құрысқан  қазіргі Қият руының таңбасы бұрынғы  Қиятпен  бірдей ме?

«Чингиз-нама дафтари» дерегіндегі Шыңғыз ханның бектер мен билерге үлестірді делінетін тайпалық таңбалар ішінен «Буданжарұғлы қият»  атын кездестіреміз. Мұнда оның таңбасы қазақта «ұйқыш» аталатын (Гитлерлік Германияның «свастикасына» аса  ұқсас) таңба. И.Т. Андреевтің «Описание Средней Орды киргиз-кайсаков» кітабындағы суреттегі «Шыңғыз хан үлестірді» делінген таңбаларда да Қият руының таңбасы шеттері дөңгеленте қайырылған «свастика» бейнеленіп: «Волость Қыят: тамга Ашамайлы»,– делінген.

Эренжен Хара-Даван «Чингис-хан как полководец и его наследие» кітабында Шыңғыз ханның тоғызыншы атасы Боданжардың қаршығамен аң аулап жан баққанын, сол себептен ол  әулеттің туында сұңқар бейнеленгенін жазған (69-б.). Ендеше, «Чингиз-нама дафтариде» көрсетілген Қият руының «свастика» таңбасы құсты символдық бейнелеуден пайда болған. Бұл таңба қазіргі қазақтың Шекті руының «ұйқыш» таңбасына өте ұқсас болуына қарағанда, осы рудың бір атасы  Қабыл ханның ұлдарының бірінен тарған болса керек. «Жами` ат-Тауарих» Дешті-Қыпшақтағы қияттар  Қабыл ханның алты ұлының ұрпақтары екенін жазады.              

МҚШ-да қоңырат Дай шешен Есукейге: «Йесүкей құда, мен осы түнде бір түс көріп едім. Ақсұңқар күн мен айды шеңгелдей ұстап  келіп, қолыма қонды... Сіздердің Қият елінің киесі келіп көрсеткені осы болса керек», – дейді (78-б.). Осыған қарағанда, сұңқар-свастика «Боданжардың таңбасы» мен  Қабыл хан ұлдарынан тараған қияттар (Есукейдің) таңбасы бірдей болғанын және бұл таңбаны «Шыңғыз хан ХІІІ ғасырда үлестірмей-ақ», 750 жылдарда өмір сүрген Боданжар кезінен барын  байқаймыз.

Алан сұлудың күйеуі өлгеннен кейін туылған үш ұлдың отшыкенжесі Боданжар Нирун (нұрдан жаралған) делінсе де, олардан тараған ұрпақ «қият» атауын тастамай Нирун-қият аталғанын көреміз.

Қазіргі зерттеушілер  қазақ, т.б. түрк халықтары құрамындағы Қияттардың таңбасын  «ұйқыш» емес, «қол таңба» деп көрсетіп отыр. Мысалы А.Сейдімбектің «Қазақтың ауызша тарихы» кітабындағы кестеде қазіргі қияттың таңбасы «қол таңба» (Т)  делініп, Қаңлыға жатқызылған шанышқылы, балық, күрпік, қатаған руларының, Қыпшақтың  ұзын деген атасының таңбалармен бірдей етіп көрсетілген.

Ал Шыңғыз хан «Мәңгіел» атты Шығыс-Түрк қағанатын құрғаннан соң, өзіне «Тарақ» пішіндегі таңбаны алды. Боданжардың «сұңқар-ұйқышынан» да, Қабыл ханның алты ұлынан тараған қазіргі қияттардың «қол таңбасынан» да өзгеше бұл таңба Шыңғыз ханнан тараған тұқымның  («Алтын ұрық», «төре» аталғандардың), соның ішінде Жошыдан өрбіген  Алтын Орда мемлекеті, Қазақ хандығы, т.б.елдердің билеушілерінің таңбасы болғаны белгілі.

М.Мағауин «Қазақ тарихының әліппесі» кітабында: «Біртұтас қазақ халқының ұлттық ұраны – «Алаш», мемлекеттік гербі – «Төре таңба» (яғни бас таңба) аталатын көне түрк заманынан тартылған, Алтын Орда тұсында қалыптасқан діңі бір үшем бітік – ПІ. Бас байрағы – төре таңбалы қызыл ту», – дейді (15-б.).

Германияда тұтқынға түскен КСРО әскерлерінен Мұстафа Шоқайдың ұйымдастыруымен 1941 жылы құрылған «Түркстан легионы» да «тарақ таңбаны» өздерінің белгісі етіп қабылдаған.

Өз руының ежелгі таңбасын алмастыру, бөтен рулық таңбаны себепсіз иемдену – көшпелі халықтың дәстүрінде жоқ. Әйтсе де Шыңғыз хан Боданжар бабасының, өз әкесі Есукейдің «сұңқар-ұйқыш» таңбасын сақтамай, неліктен  «тарақ» таңбаны алды деген бағытта бұрын-соңды зерттеулер жүргізілмегені байқалады.

Бірақ соңғы кездері бұл мәселе басқа қырынан сөз етіліп  жүр. Ол – қазақтың үш жүзінің «ноқта ағалары» Жалайыр, Тарақты, Табын-Тама руларының таңбасы неліктен «моңғол» Шыңғыз ханның (төрелердің)  таңбасымен бірдей деген сұраққа қатысты пікірлер.

Белгілі тарихшы-ғалым Т. Омарбеков «Қазақты құрған тарақ таңбалы байырғы Түрк тайпаларына көзқарас» атты мақаласында: «Рудың атына және рулық таңбаға келер болсақ, Тарақты руының аты, бір қызығы, оның рулық таңбасына сай келеді. Тарихымыздан белгілі тарақ таңбасы қазақ төрелерінің, яғни Шыңғысханнан тараған ұрпақ – хан-сұлтандардың меншікті таңбасы болып табылады. Солай бола тұрса да, қазақты құраған басқа тайпалардың да кейбірі осы тарақ таңбасына ие болған. Олардың арасында алдымен ауызға алынатыны – Жалайыр тайпасы. Содан соң Тарақтының өзін, Тарақты-табын және Төлеңгіт тәрізді тайпаларды айтамыз. Осыған байланысты зерттеушілерді мынадай мәселе ойландырады: Біріншіден, неліктен аталған тайпалардың рулық таңбалары Төре тұқымының таңбаларына сәйкес келеді? Екіншіден, осы тарақ таңбалы түрк тайпаларының өздерінің тарихында өзара қандай жақындық бар? Олар қазақтың әртүрлі жүздік құрылымдарына шашырап кеткеніне қарамастан неліктен ортақ таңбаны, яғни Тарақты пайдаланады? Бұл сұраққа жауап беру оңай емес»,– дейді («Шәмші» журналы, 2009 ж.,№11).

Ә.Марғұлан Тарақты мен Жалайырды бір ұлыстан болуы керек деп есептеген («Жұлдыз». 1984, №1). Ал М.Ысқақбай «Шыңғыс ханның нәсілі моңғол ма, түрк пе?» деген мақаласында: «Таңбаларды зерттеуші ғалымдар таңбасы ұқсас тайпаларды туыстас немесе кезінде бір бірлестікте болған жақын тайпалар ретінде қарастырады. Демек, жалайыр, тарақты, төре арасында белгілі бір дәрежеде ілік-шатыстық бар екені ақиқат. Әйтпесе, оларға  жеке-жеке иеленер таңба табылмай қалмаған жоқ шығар», –дейді («Қазақ әдебиеті» газеті 27.08.2010 ж.).

А.Мектеп-тегі «Түркстан» газетіндегі  мақаласында (25.12.2008.): «Қазаққа 700 жыл бойы билік еткен Шыңғыстан тараған әулеттің өкілдері халық арасында төре тұқымы аталған. Төре  атауы ақсүйек, бекзат, билеуші тұқымынан деген ұғымнан  қалыптасқан. (ПІ) тарақ таңбасының криптографиялық мағынасы тарату ұғымын білдіреді. Бұл таңба жалайыр,  тарақты, табын, тама руларына да ортақ... Әлі күнге дейін қазақтың үш жүзіне ортақ ата-бабадан мирас жазылмаған заң – дастарқан басында сөзді ноқта ағасы деп тарақты, жалайыр, табын, тама руының өкіліне беру этикетін бұзбауды жөн білетін ақсақалдар бұлжытпай қадағалайды. Бағзы қазақтар рулық таңба сұрасу арқылы ортақ идеологиялық негізді түйсініп, ататек тарихын виртуалды көңіл көзімен көріп тани білген. Таңбаға мыңдаған жылдық ұлттың жасампаздық даналық ой қуаты сыйғызылғын. Таңба – иеленген рудың жаршысы. Таңба – түрктің этникалық құрылымының сыртқы рәміздік белгісі, көп қырлы ішкі мазмұны. Таңба – ақпарат сақтау мен таратудың коды. Осы шифрдың кілтін таппаған бөгде жұртқа  қазақтың ішкі сырын ұғу мен рухани-этникалық құрылымын игеру жұмбақ күйінде қалған...Бағзы қазақтың ойлау жүйесінде геометриялық өлшем, симметриялық дәлдік – таңбатану өте жоғары деңгейде дамыған. Бұл түрктің яки қазақтың этникалық біртұтастығын сақтап тұрған киелі қорғаны, ең маңызды ұлттық құндылығы – стратегиялық аса қуатты қаруы», – дейді.



ІІ.  Жалайыр жайы

Кейбір зерттеушілер рулар туыстығын таңба арқылы емес, шежірелер баяны ішінен табуға әрекет жасаған. Мысалы Т.Әбенайұлы «Шыныңа көш тарих! Шыңғысхан кім?» кітабында Шыңғыз ханды Жалайыр тайпасынан дейді. Дәлел ретінде Қайду мен жалайырлар арасындағы дауды жалайыр билері шешкенін келтіреді.

Ал мұсылман елдері тарихшылары  Жалайырдың төре тұқымына жақындасу себебін  былай түсіндіреді. Әбілғазының «Түрк шежіресінде» Жалайыр жөнінде: «Көне ел еді, есепсіз көп болар еді,.. 70 күрен (70 мың шаңырақ) ел болды, Онон деген жерде еді»,–деп, Жалайырлардың бір бөлігін Кидандардың шапқанын, олардың Шыңғыз ханның жетінші атасы Дотумен ханның жеріне келіп, аштықтан сахара пиязын қазып жеп, ақыры ханның әйелі мен жеті ұлын өлтіргенін баян ете келе: «Жалайырдың игі жақсылары бұл іске араласқандарды санады, 70 кісі болды,  соларды бала-шағасымен айдап, Қайду ханның алдына алып келді де, «бұларға не істесең де өзің біл», – деді. Қайду хан айналасындағылармен ақылдасып еді, олар айтты: «Сенің туыстарыңның қаны бұлардың қанымен өтелмес, сондықтан бұлардың ұлын құл, қызын күң ет», – деді. Хан бұл сөзді қабыл қылды.

Бұл жамағат өсті, бірақ өздерін жалайырмыз демеді, қиян ұлдарымыз деуші еді. Ол кезде азат құлдардың қожасының руын ұстауы дәстүр еді. Шыңғыс хан болғаннан кейін барлық жалайырлар тұтқын болған жалайырларға еліктеп, өздерін моңғол қиян ұлдарымыз дейтін. Жалайырлар он бір атаға дейін яғни Шыңғыс ханның төртінші ұрпағына дейін пенде болып жүрді. Әрбір патшазаданың қарамағында он үй, жиырма үй болып жүрер еді. Олардың негізгі түбі моңғолдың дәрлікін руынан болар, дәрлікін елі Нүкүз әулетінен», – дейді (45-бет).

Алайда Рашид ад-дин «Жами`ат-Тауарихында» Ергене қоннан шыққан Қият пен Нүкүзден тараған «мәңгіелдіктер» тізімінде Жалайыр тайпасы жоқ. Ол татар, меркіт, ойрат, төленгіт,  т.б. (барлығы 19) тайпалармен бірге «Кейінгі кезде моңғол атанған түрк тайпалары» тарауында жазылған. Бірақ кітаптың 18-бетінде: «Жалайыр тайпасын «моңғолдың дарлекиніне жатады»,– деп те айтады.

Әбілғазы: «Ол кезде азат құлдардың қожасының руын ұстауы дәстүр еді» -дегенімен,  біз тарихтан Жалайырлардың  өз атын сақтағанын, мысалы «Жами` ат-Тауарихта» да осы тайпадан шыққан қолбасыларды  ешқашан Қият атамай, «жалайыр» дегенін көреміз. Осы еңбекте Жалайыр тайпасының 10 рудан тұратыны, солардың бірі ғана қылмысқа қатысты болып, өзге 9 рудың келісімімен Қайдуға құлдыққа берілгені айтылған. 1310 жылы жазылуы аяқталған осы еңбекте аталынған (І т. 1 к. 93-б.) Жалайыр тайпасының он руы жат, токырауын (тукраут), күнксауыт, құмсауыт, уят, нилкан, күркин, тулангит, тури (бори), шанкут сангут) қазіргі кездегі Жалайыр руларының ішінде кездеспейді. Мүмкін қазақ ішіндегі «тарақ таңбалы» Төлеңгіттер көне жалайырдың Төленгіт руы болар?

Кейінгі ғасырларда Төрелер маңайына әртүрлі ру өкілдері жиналып «төлеңгіт» әлеуметтік топқа айналғандықтан, қазір бірнеше таңбалы. Ал тарақ таңбалылары Қайду кезіндегі Жалайыр Төлеңгітінің ұрпақтары болса керек. Бірақ Шыңғыз ханға дейінгі Боданжар-қияттың таңбасы ұйқыш болғандықтан, Қайдуға берілген Төлеңгіттер де оның сол замандағы таңбасы – нирундық «свастика-ұйқышты» қабылдауға тиіс еді ғой? Бірақ Жалайыр таңбасы неліктен «тарақ»? Қайдудың көптеген ұрпақтарына қызметші болып таралып кеткен жалайырлар кейін, Шыңғыз хан  тарақ таңбаны қабылдағанда жаппай осы таңбаны алуы мүмкін бе?! Әлде күллі Жалайыр ежелден тарақ таңбалы ма? Бұл әлі шешілмеген сұрақ.

Мұсылман елдері  шежірелеріндегі осы – Жалайырлардың Дотумен отбасын өлтіріп жазаға тартылуы оқиғасы  «МҚШ»-да да, «Алтын тобшыда» да айтылмаған. Ал Н.Бичуриннің «Қытайда Юань атымен патшалық құрған Шыңғыс үйінің тарихы» және  Қытайдың «Ган-му» тарихына сүйеніп жазған «История первых четырех ханов из дома Чингисова» шығармасында да ешқандай жалайыр билерінің кеңесі туралы айтылмайды, тек: «Хайду, вступив в правление, пошел с войском на Ялайр и покорил его», делінген.      

Т.Әбенайұлы кітабының 68-бетінде: «Ұлы қаған Шыңғыс «тайжігіт» (тайшығұт)  ұруынан тарайды» десе, 69-бетте: «Алтын шежіре»  Жамұқаны Жалайыр  руынан шыққан деп нақтылы кесіп айтқан. Бұдан, Шыңғысханның да Жалайыр руынан шыққаны белгілі болады», дейді. Бірақ осы «Алтын тобшыда» Шыңғыз хан  Қайдудың бірінші ұлы Байсұңқардан, ал тайшуыт руы Қайдудың екінші ұлы Шарақай-линхудан тарайтыны жазылған. Жамұқаның руы «Жадаран» делінген. Ал МҚШ-да: «Жадаран» – Жалайыр тайпасының бір атауы», – деп түсіндірме жазылған (37-б). Бірақ Жамұқа «Алтын тобшыда» да, сол МҚШ-да да  Боданжар екі қабат күйінде алған, руы ұранқай әйелден туған Жажыратайдың ұрпағы екені айтылған: «Сол екіқабат әйел Бодұншарға келген соң ұл туды. Жат жұрттың ұлы деп атын Жажыратай  қойды. Жадаранның атасы содан тарайды... Қара Қадағанның ұлы Жамұқа. Бұлар Жадаран ру атасы болды», делінген (МҚШ. Алматы. 2006. 68-б.). Бірақ әлгі әйелдің «Жами`ат-Тауарихтың» І т.1к.121-бетінде айтылған түрктің Орман ұраңқайы тайпасынан ба, әлде аттас, көне-қияттан тарайтын ергенеқондық Ұраңқай руынан ба екені жазылмаған.

«Жами`ат-Тауарих» Жамұқаны Тумбине ханның жетінші ұлы Үдер-Баяннан өрбіген Жұрйат немесе Жатжират тайпасынан екенін жазған (І т. 2 кіт.190-б.). Олай болса Шыңғыз хан мен Жамұқа екеуінің де төртіншы атасы Түмбине хан (нирун-қият) екен. Ендеше, Жамұқа тайпасы неге Жатжұрат (жатжаран) аталған? Шыңғыз хан мен Жамұқаның «анда» салтымен жақындасуының өзі олардың қандас туыс еместігін білдірсе керек. Бұл мәселеде МҚШ мен «Алтын тобшы» баяндауы дұрыс сияқты.

«Жами`ат-Тауарих»: «Жатжират Жамұқаның Тақудашар деген туысы жалайыр Жошы-Тармаланың жылқысын  барымталап жүргенде оққа ұшады. Қанға-қан талап еткен Жамұқаға Шыңғыз хан жалайыр Жошы-Тармаланы бермей, аман алып қалады. «Жамұқаның Шыңғыз ханмен араздығының басы осыдан басталды», – дейді (86-б.).   Егер Жамұқа  жалайыр болса, жалайыр Жошы-Тармаланы өлтірмек болуы қалай?            

Т.Әбенайұлы Марко Полоның кітабынан: «Ордада он мыңнан аса қардай меңсіз ақ боз бие бар. Олардың сүтінен «қымыз» дейтін сусын жасалады.  Оны Шыңғысхан ұрқы, одан қалса Жалайыр руының адамдары ғана ішуге рұқсат етілген», – деген мысал келтіреді. Бірақ, Марко Полоның кітабында «гориот» деп жазылған. Оны аудармашы «ойрат» деп түсіндірген. Егер шығыстағы түрк руларының көпшілігі Түркстанға оралып (Жошы, Шағатай, Ұлағу ұлыстарына кетіп), Құбылай қарамағында негізінен ойраттар қалып, үлкен күшке айналғанын ескерсек, қымыздың туысқандарға емес, күштінің көңілін табу мақсатымен берілгені түсінікті болар еді. Көп ұзамай ойраттардың Шыңғыз хан әулетін  биліктен тайдыруы – осы, «қымыз мәселесінің» себебін айқындаса керек.

Ұлы қағанның жалайырлығына Т.Әбенайұлының дәлелдері сендірердей болмағанымен, Шыңғыз ханның және оның ұрпақтарының Жалайыр тайпасын аса жақын тұтқанына тарихта деректер баршылық. Жамұқа Шыңғыз ханға (Теміршіңге) қарсы көптеген шығыс түрк тайпаларынан (ішінде Теміршіңнің  туыс рулары да бар) 30 түмен жауынгер жинағанда, Теміршің жасақтаған 13 түмен әскер ішінде нирундардан өзге тек жалайыр тайпасы аталған (Іт.1 к. 87-б.).  Сондай-ақ, кітаптың 93-бетінде: «Во времена Чингиз-хана были  Джочи-Тармалэ и его брат Джочи-Чауркан; из-за них между Чингиз-ханом и тайджиутами случилась война», – делінген. Жарайды, Жамұқа Жатжаран делік, ал жалайырларға бола Шыңғыз хан өз туыстары тайжуыттармен соғысуы қалай? Ал ХІХ  ғасыр ортасында Шоқан Уәлихановтың өз аулына қайтпай,  Алтын емелде тұрақтап қалуының сыры – бұл өлке тарақ таңбалы тайпа-рулардың ішіндегі шашырамай, тығыз қоныстанған қалың Жалайыр ортасы болуынан емес пе? Болмаса, Тезек төре  сияқты Шыңғыз тұқымы  Қазақ елінің әр аймағында баршылық қой...

Қазіргі тарихшылардың бір тобы  Жалайыр руы тарихын  Х ғасырдан бастаса, енді бір қатары VІІІ ғасырдағы Ұйғыр қағанатының билеуші әулеті болған Яғлакарлармен Жалайырды бір ру санайды. Тарихшы Қасым Масими  «Елдің күші – бірлікте»  мақаласында: «Орхон, Селенга, Толы өзендерінің бойында мекендеген Оғызханның  ұрпақтарынан тараған юаньхе, пугу, туңло, бейегу, жетекші төрт ру  бірігіп, өздеріне йагликар деген ортақ атау алып, өз үлестеріне  бабасы Оғузхан қойған ұйғыр есімін қайта жаңғыртты. VІІІ ғасырдың аяғында Ұлы далада бірнеше мемлекет пайда болды. Құтлықты (ІІ Түрк қағанатын құрушы) жақтаушылар өздерін түрк десе, Моңголиядағы  йағликар бірлестігі – ұйғыр атанды... 741 жылы таққа басмыл бірлестігінің басшысы – Құтлықтың інісі Елтериш-хан отырды. Елтеришке  Қапағанның немересі қарсы шығып, ол өзіне «өзміш» деген мәртебе алды. Елтериш  йаглықарлардың жетекшісі Гули Пэйлоға сол қанат қолды, ал қарлық бірлестігінің ханы Тай білге тұтыққа оң қанат қолды берді. Сонымен,  Өзмішке немесе  түрктерге», йағлиқар, қарлық, басмыл бірігіп «ұйғыр» атанып  қарсы шықты», – дейді («Түрк әлемі» газеті, №1-2, 2010 ж.).

Мақала баянынан  аз уақыттың көлемінде екі рет әртүрлі рулар бірігіп «ұйғыр» аталғанын көреміз.. Рашид ад-дин «Тауарихында» ұйғыр сөзінің мағынасы жөнінде: «Группе родственников, которая была в тесном согласии с ним, он (Огуз-хан) дал имя уйгур. Значение этого слова на тюркском языке есть – объединяться и оказывать помощь. Так как некоторые из тех племен, каждое по особой причине, получили другое имя, вроде: карлук, калач, кипчак, то название уйгуры утвердилось за остальными», – дейді (1т.1 к. 146-б.).                  

Ал Жалайыр тайпасы жөнінде ол: «Говорят, что их юртом (жұрт) была местность Кима (Қима) в Каракоруме; у них столь слепая преданность, что они давали масло в пищу самцам-верблюдам (киданьского) гур-хана, который был государем уйгуров. По этой причине их называли именем «белагэ» (І т. 1 кт..93-б.). (Бұл қазақтың  «бел-бала, бел-ага, нокта-аға» сөздері ме, әлде «елагэ»  ела, ягла, яғлағар  (май жағушы) сөзін парсы мен орыс жазушылары  бұрыс жазуынан пайда болды ма?).

Қазақстандық зерттеуші Ю.А.Зуев «Ранние тюрки: очерки истории и идеологии» кітабында  «йаглагар» сөзін түрктікі деп, оны «май жағушы» деп аударып: «У народов Средней Азии сохранился ритуал смазывания жиром бычьих рогов перед началом пахоты. Важен даже  не сам бык, а масло на его рогах, обеспечивающее плодородие. Племена «быков»-уйгуров сами по себе мало что значат, если ими не правит каганское племя масла йаглакар» и называют  йаглакаров «ханским родом уйгуров»,– деп түсіндіреді (294-295-б.б.). Жоғарыда айтылғандардан ол замандарда  «ұйғыр» сөзінің нақты бір этносты емес, рулар бірлестігін – «ұйу, ұйысу, ұйыған, ұйымдасқан» деген мағынаны білдіргенін, ал Жалайырлардың сол, «Ұйғыр» аталған одақ, бірлестіктің басында тұрғанын байқаймыз.      

Қазақстанның солтүстігінде Х ғасырда болған Қимақ мемлекетін татар тарихшысы Г.Енікеев «Корона Ордынской империи» кітабында «Йемак» деп жазуына қарағанда  бұл атау төркіні де  «Ұйымак» сөзі болар. М. Қашқаридің «Диуан Луғат ат-Түрк» еңбегінде (№440-мысал) Ертіс (Артыш) өзені Йамақ (ұйымақ) халқы мекендейтін даламен ағатынын жазған. (Осы «ұйымақ» сөзі кейінірек «аймақ» сөзіне айналғаны байқалады)...

«Жами` ат-Тауарихта» (1 т, 2 к.137-б.) Хорезм шаһы Текештің 1195 жылы   ұйғырдың  Қайыр Тақу ханымен соғысуға Сығанақка (Сугнак) жорыққа аттанып  жеңіліп қайтқаны, тек 1198 жылы Текештің ұлы Кутб ад-диннің қайта аттанып, Қайыр Таку ханды тұтқындап қайтқаны айтылған. Сығанақтың Сырдария бойындағы қала екенін ескерсек, сол жылдары бұл жерде де «Ұйығыр» аталған бірлестік (Қаңлы- Қыпшақ ұйысуы шығар?) болған сыңайлы. М.Қашқари аталған еңбегінде «жүз» сөзінің  «ұйыс» екенін жазған. Ендеше, ертеректе  қазақ жүздері «Ұлы ұйыс, Орда ұйыс, Кіші ұйыс» аталған болар?

Қазір Моңғолиядағы халкалықтар (қалқа) ішінде өздерін Жалайыр руына жатқызатындар бар. Бұған қарап оларды көне, қазіргі қазақ  жалайырлармен шатастыруға болмайды. 1483 жылы «Мәңгіел» мемлекеттігін сол өлкеде уақытша болса да қалпына келтірген Даян ханның кенже ұлының лақаб аты Жалайыр болыпты. Ол туралы  «Алтын тобшыда»: «Жалайыр тайшидің ұрпағы  жеті қошуын Қалқаның нояндары болды», – делінген (327-б.).

Шапырашты Қазыбек бек «Түп-тұқияннан өзіме шейін» кітабында Үйсілден туған Сақалдың Ақ (Ақдарлы) және Жан (Жандарлы) деген екі ұлы туралы: «Кейін екеуінің атын тамғасымен атап Абақ, Тарақ (абақ тамғалы, тарақ тамғалы) деп те атаған. Жан баласы Мерке (Жалайыр). Жалайырдан Манақ, одан Орақты, Жазықты, Тарақты деген үш ұл болған. Орақтыдан тоғыз бала, Жазықтыдан үш бала, міне, осыдан келіп он екі ата Жалайыр шығады. Ал Тарақты тұқымы осыдан 400 жылдай бұрын Арқаға, Сырға екі бөлініп көшіп, сол жерлерді мекендеп қалған», – деп жазады да (66-б), Шыңғыз ханды Орақтының тоғыз баласының бірі – Андастан шығарып: «Андас, одан –  Ор, одан –  Онтұр, одан –  Бәкір, одан – Ұзық, одан –  Тор, одан –  Көк, одан –  Бөгде, одан –  Қара, одан – Бұрық, одан –  Кер, одан – Құнмыр, одан –  Бұрыл, одан –  Шамшы, одан –  Тілеуберді, одан –  Қашау, одан –  Досан, одан –  Тұрымтай (атақты шешен болған), одан –  Тұмағұл, одан –  Дін, одан –  Баян, одан –  Есукей. Есукейдің әйелі Өлең Қоңырат ішінде Көктің ұлы дейтін атаның қызы еді. Темірдің (Шыңғыстың) әкесі Есукей ерте өліп, оның шешесі Өлең Қоңыраттың белгілі биі Меңлекеге тиген-ді. Өлеңнің Меңлекеден туған он ұлы Темірді бөлектеп шыдатпаған. Сонан соң ол олардан безіп, қайта Жалайыр ішіне қашып кетті. Міне Шыңғыстың, жалпы төрелердің тарақ тамғалы болуы да осыдан еді. Ол кезде Мұңғыл, Қазақ деген жоқ, ұру-ұрумен ғана аталса керекті», – дейді (95).

Ұлұнның (руы Олқоныт) Есукей өлген соң Меңлікеге тигені рас, бірақ оның руы Қоңырат емес, Қоңқотан (шежіреде «үлкен мұрынды» деген моңғол сөзі» деп түсіндірілген. Бірақ бұл қазақша «Қоңқа танау» сөзінің ықшамдап айтылғаны). Алайда, Боданжардан Есукейге дейінгі тоғыз ұрпақтың ұйқыш таңбалы болғанын, тек Шыңғыз ханнан бастап қана оның әулеті (төрелер) тарақ таңба алғаны белгілі.

Өзге шежірелерге ұқсамайтын Шыңғыз хан ата-бабаларының есімдерін Қазыбек бектің қандай деректерге сүйеніп атағаны бізге беймәлім.

Кітапта айтылғаннан ескерер мәселе, Сақалдың кіші ұлы Жандарлы (Жансақал)  таңбасының атымен Тарақ аталуы. Бұл шығыс түрктерінің әке (ру) таңбасы  отшыкенжеде қалдырылу салтына сәйкеседі. Сарқытбек Шораның «Шежіре сыры» кітабында Жалайырдан үш Манақ бары жазылған (Бірманақ, Сырманақ, Шуманақ). Бірманақтан Орақты, Тарақты және  Сыр Шектісі таратылады. Ал Қазыбек бек «Шыңғыз хан шыққан» деген Андас руы, Сарқытбек «Шежіресі» бойынша, Орақтыдан емес, Шуманақтың Маңғытайының  ұлы Торлықтан таратылған.

Осындай сауалдар көп болғандықтан Жалайыр тайпасының тарихы әлі де терең зерттеуді қажет етеді. Өйткені «Жами` ат-Тауарихта» тарақ таңбалы «көне» Қияттар мен Жалайыр екі бөлек тізімде жазылғанымен, таңба бірлігіне қарай, Қияттар Ергене қонға кетпей тұрған ерте кездерден бұл екі тайпаның туыстық жақындығы болуы мүмкін.



ІІІ. Тарақ таңбалы Тарақты  кім?

Тарақты тайпасының төрелерге қатысы туралы Мәшһүр Жүсіп Көпеев «Қазақ шежіресінде»: «Естіген құлақтың жазығы жоқ»: Арғын апасы қыз күнінде оң жақта отырып, бір төремен айқасып қалып, еркек бала тауып: «Бұл қалай?»–деушіге дәнеме дей алмай, шашын тарай берген екен. Сонан баланың аты «Тарақты» қойылып: «Төре жоқта Тарақты төре болуға жарайды» – деген де сөз бар» деп жазған (332-бет). Әрине, бұл жерде таңба мәселесі қыз қолындағы тараққа қатысты болмаса керек. Бұл – ел ішіндегі ауыз-екі айтылған қарапайым әңгіме. Төреден туғандықтан, еркек балаға тарақ таңбасы берілуі ұлттық дәстүрге сәйкес,  ғылыми тұрғыдан да дәлелді.

Ал З.Сәдібековтің «Қазақ шежіресінде» (Ташкент, 1994.,104-б.) Дайырқожаның (Ақжол) баласы Қарақожадан Иман, Иманнан Тарақты туған деп таратылады. Осы себептен көп шежірелерде Тарақтыны Арғынға жатқызады. Ал Мәшһүр Жүсіпте Жанарыстан Қарақожа, Қарақожаның қызынан (Арғынның әпкесінен) Тарақты туған делінеді. Арғынның таңбасы да басқа – «көз таңба».

Шаһкәрім Құдайбердіұлының «Шежіресінде»: «Орта жүз арғын ішінде тарақты деген ел бар, оның нәсілі кім екенін ешкім анықтап білмейді. Қазақ ішінде «тарақты арғынның ноқта ағасы деген сөз бар, соған қарағанда тарақ таңбалы болып арғыннан бөлінген бір топ болса керек», – дейді (39-б.).

Бұл арада: «Неліктен «көз» таңбалы Арғыннан бөлінген топ «тарақ» таңбалы болмақ?!», деген сұрақ туады. Ал ноғайлы ішіндегі Арғындардың таңбасы  «тарақ» болуы – Арғынның бұрынғы таңбасы «тарақ» болып, ал «көз» таңбаны Керей мен Жәнібек сұлтандармен 1459 жылы Шу бойына келгеннен соң Дулаттан алған болар?», – деген де ой қалдырады. Ж.Ақбаев 1927 жылы жазған «Қазақтың шығу тегі» аталатын еңбегінде ноқта ағалары жөнінде Ұлы жүзден  жалайыр, Орта жүзден – тарақты, Кіші жүзден – Әлімұлы деп көрсетеді. (М.Құл-Мұхаммед. «Алаш ардагері». 174-б).

Табынның «ноқта ағалығы» мәселесіне келсек, Т.Әбдіұлының «Кіші жүз – Жетіру Табын аталығының шежіресі» кітабында Табын ішіндегі тарақ таңбалы атаның  Орта жүзден барған Тарақты Тоғым батырдың ұрпақтары екені айтылған.

«Алаш» тарихи зерттеу орталығы» шығарған «Арғын» шежіресінің 3-томында «Біздің ойымызша, қазақтың хан-сұлтандары жергілікті билермен ақылдаса келе, Тарақтының құрамына енген кейбір руларды Табынға қосқан деп ойлаймыз. Табынға қосылған бұл рулар өздерінің Тарақты тайпасының құрамындағы таңбаларын сақтап қалып, Тарақты-табын атанды...Кезінде тарихтың бетбұрыстарында Тарақты-табынның құрамына енген кейбір аталар Таманың құрамына ауысып, тұрақсыз өмір кешкен тәрізді. Сондықтан да шежірешілер Кіші жүзде «ноқта аға» кім? деген сауалға жауап бергенде кейде Тама мен Табынды шатастырып отырады»,– делінген (576-б.).

Тарақты туралы Мәшһүр Жүсіп шежіресіндегіге ұқсас әңгіме Албан ішіндегі Қыстық атасына қатысты да айтылады. А.Сейдімбектің «Қазақтың ауызша тарихы» еңбегінде: «Айттың  Қарашаш атты қызы бойжеткен кезде бір төренің Есқожа деген баласына айттырылып, дәстүр бойынша төре бала ұрын келеді. Содан, Қарашаштың ұзатылар мерзімі белгіленіп, ел-жұрт қамданып отырғанда төре бала қайтыс болды деген хабар жетеді.Төре жігіттен жүкті болған Қарашаш айы-күні жетіп бір ұл табады. Балаға «Жиенқұл» деп ат қойып, оны Қарашаштың ағалары бауырына салып өсіреді. Алайда, өсе келе оны «Қыстық» деп атап кетеді. Қыстықтан Ақназар мен Тоқназар туады. Олардың ұрпақтарын «Аққыстық» және «Қарақыстық» деп атайтын дәстүр қалыптасқан», – делінген (478-б.). Бірақ Тарақтыға берілген «тарақ таңба», төреден туған Қыстыққа да берілмей, неліктен ол Албан таңбасымен қалған?», – деген сұрақ туады.

Аталған «Арғын» шежіресінде Тарақты руы туралы:«Тарақтылар жоңғар шапқыншылығынан қатты күйзелді. Олар төре тұқымдарымен бірге әртүрлі жортуылдарға қатысып, төрелер жасақтаған жоңғарға қарсы қалың қолдың алғы сапында болуға мәжбүр болды. Нәтижесінде, осындай зобалаңда Тарақтылар Қазақстан мен Орта Азия территориясына шашырап кетті.» (600-б.), «Төреге ілескен – ер-тоқымын арқалайды» деген халық мақалының жаны бар. Тарақ таңбалы тайпалар Шыңғыс хан тұқымына ілесіп, жаугершілік заманда шынында да ыдырап кетті. Мұны Тарақтының 18-19 ғ.ғ. шашырай қоныстануынан-ақ байқаймыз»,– делінген (603-б.)

Бірақ мұндай жағдайға неге Тарақты ғана ұшырап, өзге тарақ таңбалылар (мысалы, Жалайыр) белгілі бір территорияда тығыз қоныстанып сақталып отыр? Сондай-ақ, «Төре жоқта Тарақты төре орнына жарайды» деп, неліктен мұны өзге тарақ таңбалыларға емес, тек Тарақтыға қаратып айтқан?»,– деген сұрақтар туады.

Осы кітаптың 607-бетінде де: «Қазақтың хан-сұлтандарының ұрпақтарына адал қызмет жасаған, және елдігіміз үшін күресте әрқашан да алғы саптан табылуға билеушілердің «тарақ» таңбасы мәжбүрлеген бұл тайпаның тарихының өзіндік ерекшеліктері аз емес», – делінген.

Тобықты ортасында тұратын төре тұқымы Қ.Майхантегі өз ауылында төрелер мен тарақтылар бір қорымға жерленетіні жайында мәлімет айтады. Мұндай мәселе тектен-тек емес, негізді бір себептен жасалатыны қазаққа белгілі болса керек. Ал Қ.Данияров «Қазақстанның балама тарихы» кітабында осындай мәліметтер, таңба арқылы дәлел айтпастан, долбарымен: «Арғынның ішіндегі тобықты жоғарыда айтылған қияттардың Ертіс жағалауында қалып қойған тармағы болуы мүмкін деген жорамал жасауға болады. Бұл болжамымызды арғынның негізгі бөлігінің менталитетінен тобықтының айырмашылығы болуы бекіте түскендей»,– дейді ( 103-бет).

Әйтсе де, осы айтылғандардан «Тарақ таңбаны Шыңғыз хан кімнен, қандай себептен алған?» деген бастапқы сауалымызға жауап таба алмаймыз. Ендеше: «Осынау таңба ХІІІ  ғасырға дейін болды ма, оны бұрындары кімдер пайдаланған?», – деген тұрғыдан «тарақ таңбаның» өзінің тарихын анықтап көрелік.    

   

ІV. «Тарақ-таңбаның»  алғашқы иесі кім?

«Орта жүздің ноқта ағасы Тарақты шежіресі» жинағын құрастырушы Я.Амандықов:  «1867-68 жылдардағы Ресей реформасы төрелердің күшін жойғаннан соң олардың өздері қазақ ішінде қазақ бола бастады да, түрк тектес елдердің арасында айдарынан жел ескен беделі бар Жалайыр мен Тарақтының таңбасына ұқсатып өздеріне имек тарақ таңбаны қабылдаған, ол таңбалар тарихына кеше ғана 1925 жылы М. Тынышбаевтың шежіресінен қосылған»,– деген пікір айтады  (134-б.).

Сондай-ақ, «Осы таңбамен аттас Тарақты руы – «тарақ» таңба түпнұсқасының (шаңырақтың) иесі де, ал өзгелері одан тарағанда таңбаны сәл өзгертіп алған» деген де пікір естиміз. Егер түпкі таңба іргелі руда сақталып қалып, ал одан енші алып шығатын кіші рулар сол таңбаны негіз ете отырып, оны сәл ғана өзгертіп таңба ететінін тарих мысалдары  көрсеткенін ескерер болсақ,  бұл таңбаның түп-нұсқасы да, аты да  Тарақты руында екені  шындық.

Орыс ғалымы П.Небольсин, өзінің 1852 жылы Санкт-Петербургте шыққан «Очерки Волжского низовья» кітабында: «Тарақ» таңбасы тек «ақсүйектерге» ғана берілетін болғандықтан, яғни, ноғай бекзаттары иемденгендіктен, оны «хантаңба» деп те атайды.  Кез келген ру өздігінен белгілі бір таңбаны себепсіз иемдене салуы мүмкін емес»,– деп жазған. Бұл деректен «тарақ» таңбаның 1868 жылғы реформаға дейін де «ақсүйектер» таңбасы  болғанын аңғарамыз.

М.Қарамендина «Тарақ таңба – билік рәмізі» аталатын мақаласында  Түрк қағанаты (ж.ж.с. VІ-VІІІ ғ.ғ.) кезіндегі ел басқарушылардың таңбасы – тарақ болғандығын, тарақ таңбалы рулар қазақ ішінде бар екенін айтады («Қазақ тарихы» журналы, 2007 ж., № 6).

Ю.А.Зуев «Ранние тюрки: очерки истории и идеологии» кітабында  «тарақ» таңбасының үш басты айдаһарды бейнелейтін Түрк қағанатындағы қағандардың нағашы жағы фракциясының таңбасы болған деген пікір айтады. Ал С.Г.Кляшторный осы Үш басты айдаһар таңбаны Түрк қағанатының аса ықпалды Ашиде тайпасының тараққа ұқсас таңбасымен салыстырады және: «Весьма вероятно, что первоначально ашина и ашидэ вместе составляли дуальную эндогамную систему», – дейді.  

Жетісуда 700-жылдардағы Түргеш қағандарының шығарған теңгелерінде де тарақ таңба болған екен. Бұл туралы Ю.Зуев: «Тамга тухсских (түргеш билеушілерінің руы. –Х.Қ-А) монет тождественная тамге эдизов VІІІ века и сходная с тамгой тюрков-аштаков, обнаруживает прямую параллель в тамговых изображениях трех и четырехглавого дракона Аждахака на монетах юэчжи-кушанских царей»,– дейді (156-б.), «үш тармақты» таңбаның Құшанның  алғашқы патшасында болғанын жазған Ақышев еңбегіне де сілтеме жасап.

С.Әжіғали «Архитектура кочевников» атты еңбегінде: «Тарақты-табын таңбасындағы ортаңғы кесіндінің жоғарғы жағындағы сызықшаның қосылуына байланысты бірнеше нұсқа бар. Бұл таңба Еуразия көшпенділерінің, соның ішінде массагеттерден бері қазақ хандарына дейінгілер және т.б әулеттердің таңбасына өте ұқсас»,– дейді (Алматы, 2002 ж.464-б.).

Осынау және басқа  да деректер Тарақ пішінді таңбаның  әр замандарда мыңдаған жылдар бойына байтақ Тұранның (Түркстанның)  әр тарапындағы ел билеушілерінің таңбасы болғанын дәлелдейді. Ендеше: «Тарақ таңба  бұрын-соңды билеушілердің рәмізі болғандықтан ғана Шыңғыз  хан осы таңбаны «Мәңгіел» империясын құрған соң өз әулеті үшін ала саған ба, әлде оған арғы аталарынан мұраға қалды ма?» деген сұраққа қайта ораламыз.



V.  Тарақ таңбалы Төрелер.

Боданжардың да, Қабыл хан ұлдарынан тараған «жаңа» қияттар таңбасы да «тарақ» емес. Ендеше хуннулық «көне» Қияттың рулық таңбасының қандай болғанын зерттеп көрейік. Әбілғазы «Түрк шежіресінде» Қиян мен Нүкүздің Ергене қонға қоныстанғанынан кейінгі жағдай туралы: «Көп жыл өткен соң әр жамағат бір ру атын көтерді...Қият аты ел ішінде аталмады, жоқ болды»,– дейді  (49-б.). Сонымен қатар:  «Қиян нәсілінен бір кісі бар еді. Оның үш ұлы болды», деп, тұңғышы Жорлықтан Қоңырат, ортаншысы Қабай-шереден Олқонұт, кенжесі Тасбұдайдың екінші ұлы Қоңқұлұттың  Мирани деген жалғыз ұлынан Қорлас туғанын айтады (40-41-б.). Шығыс түрктері дәстүрінде шаңырақ иесі болып «отшыкенже» қалатындықтан, «көне» Қияттың таңбасын Қораластан іздеген жөн.

Әбілғазы Ергене қонда елді билеушілер үнемі Қияттан тараған Қоралас руынан  болғанын  айтады.  Ал Қоралас-қият таңбасы туралы дерек мүлде жоқ. Бірақ Қораластың туысы Қоңырат руының П таңбасы «босаға» аталатыны белгілі. Әдетте туыс рулардың таңбалары ұқсас болатынын ескеріп, Қоңыраттың  П – босаға таңбасы ортасына бір таяқша қоссақ... Шыңғыз хан мен оның ұрпақтары «төрелердің» тарақ ( ПІ ) таңбасы шығады. Ендеше, «тарақ» – хуннулық «көне» Қияттың таңбасы болған. Есукей балаларының «нұрдан жаралдық» дей тұра, арғы бабалары Бөрте-баба атымен Қият-Бөрітегін атануы, Боданжардың сұңқар-ұйқыш таңбасын алмай, көне Қияттың «тарақ» таңбасын алуы, ал құрған мемлекетін түрктің ежелгі арманы болған «Мәңгі ел» деп атауы – Шыңғыз ханның елді біріктіру жолында жұртқа бұрыннан таныс, ыстық, тарихын еске салар сөз, рәміздерді қолдана білгенін көрсетеді.

Шыңғыс ханның анасы Ұлын фуджиннің руы «олқұнұт» жайында «Алтын тобшы» аудармашылары: «Бұл атауды Әлкей Марғұлан қазіргі қазақтың Уақ руының көне атауы деп түсіндіреді» дейді. Бұл жерде Олқұнұт руы «Ұлы қытай қорғанындағы»  өткелді (уткук) күзететін, «ақ татар» аталған Оңғут тайпасымен шатастырылған сияқты. «Жами` ат-Тауарихта» Оңғыт тайпасы «өз билеушілері болған түрк тайпалары» тізімінде, ал Әбілғазы «Шежіресінен» олқұнұт руының Қияттан тарағанын көреміз.

Шыңғыз ханның өзінен тараған ұрпақтары Бөрітегін-қият деп емес, «Алтын ұрық», «төре» деп аталатыны белгілі. «Төре» қай этностың тіліндегі, не мағынаны білдіретін сөз? «Древнетюркский словарь» жинағында «төре» сөзі туралы көне түрк жазба ескерткіштерінен (шығармалардан) көптеген мысалдар  берілген: ТӨR  место против входа, почетное место: aүirjadi haжib orun berdi tөr  хаджиб принял его с почестями, предоставил ему почетное место (ЖБ 528);  Tөr basi (төр басы)  –  почетное место: ukus sөzlaju bilga bolmas kisi / ukus estu bilga bulur tөr basi   говоря много, человек не станет мудрецом;/много слушая, мудрец получит почетное м

Бипыл

Бипыл
Qan
Qan

почетное место (ЖБ 852); TӨR ценность, значение: bu tөrt neң ucuz tutma juksak tөri не пренебрегай этими четырьмя вещами, ценность их велика (ЖБ 349); TӨRA (төрә) почетное место в юрте (MK III 221); TӨRA закон, обычай: qaju elka tegsa menin bu tөram / ol el barc`a etlur какой страны коснется этот мой закон,/ в той стране все устраивается (ЖБ 5414); TӨRU(төрү) порядок, правило, закон: baslaүu tөrusin өtunur sizlar ajitu вы почтительно спросите о порядке управления страной (Uig І 2510); kuc` eldin kirsa tөru tunluktin c`iqar если насилие входит через дверь, законность выходит через дымовое отверстие (МҚ ІІІ 120); turgis qaүanin qizin ertunu uluү tөrun oүluma ali bertim Түргеш қағанының қызына үйлендіріп, ұлық төрін ұлыма алып бердім (орысшаға қате аударылған) (БХ Һ10).

Ал VІІІ ғасырда жазылған Көлтегін мәңгі тасындағы «Үлкен жазуда» «төре» сөзі бірнеше рет кездеседі: 1-жолында (...түрк боданың елін төрүсін тұта берміс ете берміс); 3-жолда (...төрүг етміш өзүнче); 8-жолда (...Табғач қағанқа елін төрүсін алып берміш Түрүк қара қамығ); 13-жолында екі рет (...Түрүк төрөсүн ычғымас боданығ ечум-апам төрөсінче яратмыс); 16-жолында екі рет (Төрүг қазғанып ұча барған қаңым... ол төрөде үзе); 22-жолында (...Түрүк бодан еліңін төрөңін кім ұртаты); 30-жолында (бұнча төрүг қазғанып інім Көлтегін өзінше кергек болты). Т.Әбенайұлы «Ата жазу алыстан сыр қозғайды» кітабында «Үлкен жазудағы» кездесетін осы сөздерді былайша түсіндіреді: төрүсін, төрөсүн – төрін, билігін, жол-жосынын, әкімиятын; төрүг – төрелік, әкімият, заң, жол-жосын; төрөсінче – билігін, билігіне; төрүг – билік, заң, жол-жосын, әкімият; ол төрөде – ол биліктің, ол тақтың, ол төрдің; төрөңін – билігіңді, ордаңды; төрүг – (сөйлемдегі мағынасына қарай) билік,үстемдік; жеңіс, нәтиже;

Бұл мысалдардан «төре» сөзінің түрк тілінде ежелден бар, қоғамда заңдылық, тәртіп орнату, сақтау, басқаруды білдіретін сөз екенін көреміз.

Татарстан тарихшылары Шыңғыз ханның ұлты татар деуден танбай келеді. (Бұл пікірге, «бұрынғы және қазіргі татарлар кім?» деген мәселеге келешекте арнайы тоқталамыз). Ал бірқатар қазақ зерттеушілері оны қазақ құрамындағы әртүрлі рулардан шығарып жүр. Мысалы, Қ.Закирьянов «Шыңғысханның түркілік ғұмырнамасы» кітабында: «Шыңғысханның қазақтың қай руынан шыққаны туралы сұрақтың жауабына шешім тауып, келесідей қорытындыға келдім: Ең алдымен, наймандар бірлестігіндегі сарыжомарт ішіндегі бағаналы руынан шыққан. Сарыжомарттың басқаша аты – ергенекті найман болғандықтан, бұл түсініктеме осы рудың Эргенекун бойынан шыққанына дәлел болады. Сол таудан өзін моңғолдың, Шыңғысханның ұрпағымыз деп есептейтіндердің ата-бабалары көшіп келген» (144-б.), «Алан Қауа азаматтық некедегі күйеуінен Бозаншарды, Шыңғысханның ата бабаларының 11 бұтағын дүниеге әкеліп, ол кейінірек қазақ руы Бағаналының тарауына себеп болды. Өйткені, Шыңғысханның рулық тамғасы Бағаналының тамғасына ұқсайды. Бағаналы руының тісі көкке қараған шоқпар күйіндегі бір ғана таңбасы бар екендігі таңқаларлық жайт. Бағаналы, балғалы, балталы рулары Шыңғысхан келгенге дейін Қият атты ірі тайпаның құрамында өмір сүріп келген. Олар Эргенекун бойынан шыққан ергенекті наймандар еді, ал бұрынырақ ергенектілерді қият пен нүкіс деп атаған. Сол себепті Шыңғысханның қият руынан шыққанын айтуымыз керек»,– дейді (178-179-б.). Ал осы кітаптың 145-бетінен: «Шыңғысхан тарақ тістері төмен қараған тамғасы бар жалайыр тайпасынан шыққан болуы мүмкін», «Жүзі аспанға қараған бұл шоқпар – Шыңғысханның рулық таңбасы. Бұл белгі Шыңғысханның туған жеріне қойылған жебеде де бейнеленген. Тура осындай белгі Украинаның елтаңбасында да бар», деген де жолдарды оқимыз.

Бұған айтарымыз: Шоқпар – шаншатын қару емес, ұратын қару, сондықтан оның қысқа тістері көкке емес, жан-жаққа қарайды. Ал «Ергенек» мағынасы – ыдыс қыстыратын сөре ағаш. Сарыжомартты таңбасы осы ергенекке ұқсаған соң әлгідей атаған болар. Рашид ад-дин «Жами`ат-Тауарихында»: «Значение слова кун – косогор, эргунэ – крутой, иначе говоря, «крутой хребет» деген (І т.1 к. 153-б.). Ергене қон – тау қойнауының атауы. (8-тарауда бұл екі сөздің мағынасына кеңінен тоқталамыз). Осы тау қойнауынан шыққандар тізімінен Қ.Закирьянов атаған рулар көрінбегенмен, қоңырат, т.б. рулар бар, бірақ олардың таңбалары ергенек емес! Сондай-ақ, Закирьянов: «Шыңғысханның рулық тамғасына ұқсас таңбалар бағаналы, жалайыр, сіргелі, тама, табын және тарақты руларында кездеседі. Тарақты руының тамғасы тістері төмен қараған тарақ екені мәлім. Бірақ осы тамғамен қатар, олардың бірнеше тамғасы бар»,– дейді (146-б.). Бірақ, шын мәнінде, Тарақты мен Жалайырда тек бір ғана – «тарақ таңба» ғана бар және тарақ таңбаның тістері осы руларда да, төрелерде де төмен қаратылған.

Иә, шынымен де, 862 жылдан бастап Киев Русін билеген Рюрик әулетінің таңбасы да тарақ. «Бұл таңбаны осы өңірге ж.ж.с.дейінгі ХV ғасырлар шамасында Орталық Тұраннан массагеттермен сыйыспай, көшіп Қара теңіздің солтүстігіне келіп, «скиф» атанған сақтар әкелді ме, әлде осы таңба бұл өлкенің VІ-VІІІ ғасырларда Түрк қағанаты құрамында болған кезінен қалған ба?» деген сұрақ төңірегінде ойланғанбыз. (1991 жылы Украина КСРО-дан тәуелсіздігін алысымен байырғы Киев Русі кезіндегі «Тарақ» таңбасын «елтаңба» ретінде қайта қабылдады).

Алайда, «Алаш» орталығы шығарған кітапта: «Тарақтың жүзін шалқайтып беріп, найзаның ұшына айналдырсақ (сөз тарақ найзалы Ақтанберді батыр жайында болып отыр. Х.Қ-А), ол Үйсіндердің сүргі Ш рулық таңбасы болып шығады. Сүргі тарақ болуы үшін оның тістері төмен қарап тұруы керек. Мұндайда тарақтың найза бола алмайтыны өзінен-өзі белгілі», – делінген («Арғын». 3-кітап, 589-б.).

«Тарақ-таңбаны» орыс тіліне «гребень» деп аударып келеді. Мысалы, С.Атаниязов түркмен құрамындағы Тарақы ру бөлімшесі туралы: «Таракы – тире, племени теке (Мары) рода гора. Видимо от дарак (тарак) гребень. По форме тамгы», – дейді (Словарь туркменских этнонимов. Ашхабад, 1988. 110-б.).

Шын мәнінде, «тарақ» сөзі таңбаға байланысты айтылғанда, зат есім ретінде қолданылып тұрған жоқ, мағынасы әлдеқайда ауқымды. Бұл сөз тарау,таралу, тарамдану, ұлғаю, етек жайып өніп-өсу дегенді білдіреді. Бұл «қиян-құйған» сөзінің құйылу, күйлену деген мағынасына жақын. «Әділет» газетінің 19.03.2011 жылғы санындағы «Батыр Тоқтай қыз» мақаласына түсіндірмеде: «Ұл-тарақ» деп, бұрын қазақтар ұлды ұл десе, қыздарын аналарындай сыйлап, жынысын атамай «тарақ»-деп атаған», – деп жазыпты.

Ал М.Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-түрк» еңбегіндегі № 2212-мысалда: «Тарим – обращение, которое используют по отношению к взрослым и юным принцам и принцессам, являющимися потомками Афрасийаба. Ни к кому другому, кроме потомков Хаканийя (каганский род) так не обращаются, каким бы великим ни был (этот человек). Алтун тарим – обращение к принцессам» делінсе, ал №2213-мысалда: «Тарим – речные каналы, расположенные к топям и зыбучим пескам»,–делінген (З.-А. М.Әуезова аудармасы, Алматы. Дайк-Пресс, 2005. 347-бет).



* * *

Ал енді «тарақ» таңбалылардың туыстығы мәселесіне келейік. Алан сұлу оқиғасынан бастап, «мәңгіелдіктерге» басшылық ету тек «нұрдан жаралған» (Нирун) жаңа әулетке көшкені белгілі. Боданжар өзіне жаңа – қанатын жайған құс порымынан свастикаға айналған «ұйқыш» таңба алады. Сондықтан, мұрагерлік жосынға сәйкес Қоралас-қият Добұн Баянның «тарақ» таңбасы оның «заңды» екі ұлы Бөкентай және Белгітайға қалуға тиіс. Рашид ад-дин «Жами` ат-Тауарихта» осы екі ұлдан тараған ру туралы: «Племена булкунут и букунут хотя и появились от того общего корня, но, так как отцом их был Добун-Баян, то их также называют дарлекин. Монгольское племя, которое в настоящее время называют утагу-богол, в эпоху Чингиз- хана обобщили с этим племенем»,– дейді. Аудармашы «өтекү» сөзін түрктікі дейді де, оның моңғол тілінде де (өтегу) – старый, древний» деген мағына білдіретінін айтады. (І т.2 к. 15-б.). М. Қашқари «Сөздігінде»: «Өткук» – өтіп кеткен, байырғы» дегенді білдіретіні жазылған. Ал «боғол» – обоғ (тұқым, ру) сөзі деген пікірлер бар. Олай болса «өтеку-боғол» «байырғы ру» (өткен обағ») деген сөз болар. (Кітабымыздың 8-тарауында «боғол» сөзіне «қызметші», «халық» деген анықтама айтылады. Бұл да, сайып келгенде, «байырғы ру, тұқым» дегенмен мағыналас).

Осы екі ру атауы шежірелерде содан кейін кездеспеуіне қарағанда, олар өздерінің көне Қоралас-қият таңбасын иеленуші ретінде таңба атауымен аталып кеткен сыңайлы. Рашид ад-дин еңбегінің «Кейінгі кезде моңғол атанған түрк тайпалары» бөлімінде (І т.1 к.) 19 тайпа аталынған. Қ.Жалайыр «Жылнамаларында» бұларға қоса, «Тамғалы» деген тайпаны атайды. Түрк тайпа-руларының барлығында да таңба бары белгілі. Ал жүздеген ру-тайпалардың ішінен біреуі ғана «Таңбалы» деп аталуы, оның барша елге танымал, айрықша таңбаны иеленгенін білдірсе керек. Ол кездері биліктегі Шыңғыз хан әулетінің «тарақ таңбасынан» қадірлі, айрықша өзге бір таңбаның аталуы мүмкін емесі түсінікті. Ендеше, Қ.Жалайыр «Таңбалы» деп отырған тайпасы (руы) Шыңғыз хан әулетімен таңбасы бір, алайда, төреден өзге ру болар.

Меніңше, Добұн Баянның (көне қияттың) қазір «тарақ» аталатын таңбасын оның «заңды» ұлдарының отшыкенжесі Белгітай (булкунут) алған. «Белгі» мен «таңба» –синоним сөздер екені аян. (Ал нут, ут жалғаулары шығыс түрктерінің көпшілік тайпа, руларында бар: тайшут, елқунут, баяут, салжиут, т.б.). Сондықтан, Белгунут руы «Тамғалы» делініп, ал кейіннен,таңбасының порымымен «Тарақты» атанған болса керек.

Добұн Баянның екі ұлының ұрпақтары жайында Рашид ад-дин: «Некоторые их относят к племени нирун, потому что матерью их была Алан-Гоа, а некоторые же – к племени дарлекин, по той причине, что племя нирун полагают безусловно происходящим от тех трех сыновей, которые появились на свет от Алан-Гоа после кончины ее мужа»,– дейді (І т.2 к. 11-б.). Иә, бұл екі рудың бірде нирун, бірде дәрлекин аталуы Мәшһүр Жүсіптің «Қазақ шежіресіндегі»: «Төре жоқта Тарақты төре болуға жарайды», – деген де сөз бар», деуімен сәйкес келеді емес пе?!

Қазіргі тарихшылар пікіріне назар аударсақ, Т.Омарбек «Тарақ таңбалы қазақ руларының тарихи тамырлары» мақаласында («Шәмші» журналы,, 2009 ж. №11): «Жалпы қазақ халқын құраған тарақ таңбалы бес тайпаның ішінде (төре, жалайыр, төлеңгіт, тарақты-табын, тарақтының өзі) ежелгі тарихы терең, ұлыс ретінде белгілі тайпалар кімдер дер болсақ, алғаш төлеңгіттерді ауызға алар едік...Олар Х ғасырда Қытай деректерінен белгілі болған Жалайырлардан да бұрын VII ғасырда жеке ұлыс ретінде көршілеріне белгілі болды», – деп мынадай тізім келтірген:

Солтүстік ғұндары– Гаогюйдің Телеңгіті (Теленгут)–Теле Теленгіті (Толанко) – Тоғыз-оғыз Теленгіті (Доланге) – Жалайырдың Телеңгіті (Тулангит) – Тарақты.

«Алаш» зерттеу орталығының «Арғын» жинағында ( 3-кіт.) тарақ таңбалылардың туыстығы туралы: «VІІ-ІХ ғасырларда Ұйығыр қағанаты құрамында белді ру болған Төлеңгіттер Жалайырлармен бірге моңғол бірлестігіне кірген тұста, кейде Тарақты аталса керек. Ал Жалайырлар өздерінің құрамындағы Төлеңгіттермен бірге Шу және Сыр бойына қоныстанған тұста осылармен бірге жүрген Тарақтылардың бабалары Үйсіндермен де жақын араласып, бірнеше ғасыр қоңсы болды. Нәтижесінде, Үйсіндер де өздерінің шежіресінің бір үлгісін Тарақтан тарататын болып алды. Бұл, әрине, Тарақтылардың ежелгі Төлеңгіттер тәрізді Шыңғыс хан тұқымына жақын болуына байланысты болса керек» (581-582-б.), «Тарақты тайпа ретінде ХІV-ХV ғ.ғ. Жалайыр төлеңгіттерінің ыдыраған руларынан және жоңғар шапқыншылығы тұсындағы әлсіреген Арғындардың ру тармақтарының қосылуынан пайда болған десек, тарихи шындыққа әлдеқайда жақын пікірлер айтар едік. Мәшһүр Жүсіп келтірген деректегі Тарақты тек Арғын тайпасына ғана емес, бүкіл Орта жүзге «ноқта аға» болып табылады... Тарақты саны аз болғанымен, он екі руды құраған Орта жүздің жеке тайпасы және осы жүзге үстемдік жасайтын, төрелердің әкімшілік саясатын жүргізетін «ноқта аға» болып табылады»« делінген (597 б).

Сөйтіп, Мәшһүр Жүсіп Тарақтыны төреден таратса, ал Жалайыр шежірешілері (Сарқытбек Шора) Тарақтыны Жалайырдың Бірманақ бұтағынан таратып, «нағашысына сіңген өз туысымыз» дегенді айтады. Ж.Бейсенбайұлының «Қазақ шежіресіндегі» (А., 1994. 120-б.) сызбада керсінше: «Үйсін Майқыдан Үйсіл, одан Сақал, одан Тарақ, одан Жалайыр тараған», – деп көрсетілген.

М.Жандыбаев «Исторические эссе Джалаир Тараки Уйсун-теги и Чингисхан Тарак-теги» аталатын кітабында («Шыңғысхан» журн. №1 (2) 2012 ж.) Арғын ішіндегі Тарақтыны, Тама мен Табын ішіндегі тарақ таңбалы Жоғы мен Тоғым аталарын, сондай-ақ Ергене қонды қоныстап шыққан Қият пен Нүкүзді де (Шыңғыз хан бабалары) Жалайырдан шығарады. Ал Жалайыр мен Қаңлыны Үйсіннен таратады. Бірақ, Қият тайпасы Хунну империясы құрамында болған ж.ж.с. дейінгі І-ІІ ғасырларда Үйсін мен Қаңлы өз алдына жеке мемлекеттер ретінде Хуннумен қатар, бірде одақтас, бірде қақтығысып, өмір кешкендері жайындағы тарихи деректерді ескерген жөн.

Тарихтағы осындай көптеген себептерден Шыңғыз ханнан тараған Қазақ хандары Жалайырды – Ұлы жүзге, Тарақтыны – Орта (Орда) жүзге, ал Тарақты Тоғым батыр қосылған соң Табын-Тама руларын – Кіші жүзге «Ноқта ағасы» етіп қойған болса керек.

Қазақ руларының таңбалары тарихы зерттелуі қиын мәселе екенін ғалымдар жазып келеді. Сондықтан, біз де Рашид ад-дин айтпақшы, «Шындық бір Аллаға ғана аян», – дейміз дағы!

Осы мақалада бірқатар деректер бойынша ойтолғау жасаудағы байқағанымыз – барша деректер «тарақ» таңбаның ықылым замандардан Тұран-Түркстан билеушілерінің рәмізі болғандығын көрсетеді екен. Ендеше, «Тарақ таңба Тарақтынікі ме, Жалайырдікі ме, Төренікі ме деп бөле-жармай, «осы таңбаны ғасырлар бойына сақтап келген рулардың арғы түбі бір әулеттен болар» деуші зерттеушілердің пікіріне тоқтасақ, елдік бірлігімізге тек пайдалы ғана болмақ.



(жалғасы бар)

Хасен Қожа-Ахмет

Бипыл

Бипыл
Qan
Qan

Тарақты руы жайында

http://www.qazaquni.kz/2495.html

Орта жүзге жататын Тарақты тайпасы туралы «Ана тілі» газетінде жарық көрген «Шежіре» кітапшасында былай делінген:

– Қарақожаның бәйбішесінен Нұржан деген қыз, екінші әйелінен Арғын, Найман, Қыпшақ, Қоңырат, үшінші әйелінен Керей, Уақ туады. Тарақты шежірелерінің сипаттауы бойынша, Нұржан қыздың ұзатылып барған адамы жаугершілікте қайтыс болады да, ол үйіне қайтып келіп отырғанда көптен бала көтермей кеткен анасы, яғни Қарақожаның бәйбішесі босанып, Тарақтыны туады… Қарақожа қартайып, дүниеден өткен соң оның шаңырағына ие болар сүт кенжесі Тарақты үлкен ағасы –  Арғынның қолында тәрбиеленеді. Қария сөздерінде Тарақтының есейе келе бүкіл Орта жүзге «Ноқта ағасы» атануының қисыны да осында, яғни оның әрі кенже, әрі бәйбіше баласы болуынан деп түсіндіріледі.

Бұл топшылаудың тарихи шындыққа сай келетініне дәлелдер баршылық. Ауызекі айтылып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан шежіренің бізге жеткен сілемі әлі бұғанасы қатпаған жас Тарақтының ағасының қамқорлығында, апасының тәрбиесімен ержеткенін баяндайды. Амал не, осы ақиқатты бұрмалаушылар нақты жағдайды білмейтінін, көбіне «дейді екенге» әуестенетінін байқатады. Біреулер Тарақтыны «Арғынның баласы» десе, Қазақ совет энциклопедиясында «қыздан туған жиен» деп шатастырады. Мұны айтушылардың ел тарихынан хабары шамалы ма дейміз. Әйтпесе, қазақ жиенін қанша жақсы көрсе де ел басқартқан емес. Бір тайпаның билік тізгінін жиенге ұстату деген әдет-ғұрыпта атымен жоқ. Бұған қосарымыз: жол-жоралғыда топ бастау, билер пәтуәға келе алмаған үлкен дау-дамайда кесімді шешім айту, тек «Ноқта ағасының» құзырлы да мәртебелі борышы саналған. Міне, осы тиянақты уәжге тоқтамау ағайынды көре алмайтындардың құр сандырағы демеске амал жоқ.

Сонымен ел жадындағы ежелгі тарихқа жүгінсек, Қарақожаның шаңырағы кенжесі Тарақтыда қалады. Ол жолы үлкен мұрагер. Осы себептен Тарақты бүкіл Арғынның (бұл Орта жүздің жиынтық аты) «Ноқта ағасы» болып саналады. Билік айту да, сыбаға алу да соның жолы. Басқа Орта жүз оған әрқашан да құрметпен қарайды. Осы қағиданың Сарыарқа төрінде бұлжымай сақталып келе жатқанына қазақтың тарихы куә, елдің ата дәстүріне адалдығы куә десек, артық айтқандық емес.

Орта жүзге жататын басқа тайпа ұлыстарымен Тарақтының  терезесі тең екенін, оның Арғынның бір бұтағы еместігін тарихи жәдігерлер де растайды. Қазақтың классик жазушысы Ілияс Есенберлиннің әлемге аян тарихи трилогиясы «Көшпенділерде» Тарақты ұлдарының басқа бауырларымен қатар І456 жылы дербес Қазақ мемлекетінің іргетасын қаласқаны туралы нақты фактілер келтіріледі.

Қоныс, жер жағдайына байланысты қазақты үш жүзге бөлу жайлы Жәнібек ханның заманында сөз болғаны мәлім. Ел тағдырына қатысты осы маңызды мәселені түбегейлі шешуге Тарақтылар да белсене қатысқан. Бұған байланысты Сарыарқадағы Нұраның Қаратұзы деген жерде болған алқалы жиынға: «Уақ пен Тарақтыдан – Жаубасар, Атымтай батырлар және Борық би келді» дейді жазушы Есенберлин кітабында. Сонда Орта жүзге жер ыңғайына, әдет-ғұрпы, салтына қарай Арғын, Қыпшақ, Найман, Қоңырат, Керей, Уақ, Тарақты кіреді. Осында Үш жүзге бөліну түбегейлі іске аспағанымен басқа бір маңызды мәселе шешімін тапқан. Халықтың батагөй ақсақалы Асанқайғы бабамыз ел құрамындағы негізгі руларға таңба үлестірген. Сол таңбалар Қаратұздың күңгірт нұрасына балға мен тескіш арқылы қашалған. Басты қырық рудың бірі болып Тарақты тарақ таңбасын алады.

Тарақтының шоқтығы биік тайпа болғанына тағы бір деректі әлгі кітаптан табамыз. Жөнібек ханның жарлығымен қазақ хандығы жау қолындағы Түркістан уәлаяатын қайтарып алуға шабуылға шығатын болады. Бұдан әрі І.Есенберлин былай деп жазды: «Өзінің ежелгі салты бойынша Арғын, Қыпшақ, Тарақты жасақтары Жәнібек ханның Ордасының қасында күзетте қалды». Бұл Тарақтының, Жәнібек ханның ең сенімді тіректерінің бірі болғанын айғақтаса керек.

    Қарақожа бабамыз туралы да кейбір тарихи мәліметтерді де айтуды орынды деп санаймыз. Оның батырлығы мен мемлекеттік қайраткерлігі жайлы жазба әдебиеттерде бірқатар нақты деректер сақталған. Мұны білу кімге болса да қажетті.

Ескі ауыз әдебиетін зерттеуші білгіріміз Шоқан Уәлиханов:  «Арғындар өздерін Қарақожадан таратады» дей келіп, мынадай тұжырым жасапты: «…Не известно где находится могила Токтамыша?… Каракоджа был посланником от Токтамыша к Темирлану. Курганы этих героев находятся на правой стороне реки Ишима, могила ли это их или только памятники, определить невозможно до тех пор, пока эти Курганы не будут раскопаны» (Шығармалар жинағының V кітабы, Алматы. 1968 ж. 298 бет.)

Бұдан шығатын қорытынды Қарақожа бабамыз Алтын Орданың бірлігін, тұтастығын сақтау жолындағы күреске белсене қатысқан қайраткер де болған. Ол Тоқтамыс ханның Ақсақ Темірге сеніп жұмсаған елшісі, яғни сарай маңындағы ақылгөй адамдардың бірі, әрі жауынгер серігі.

Қарақожаның асқан батырлығын академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаев жазып алып, 1925 жылы жариялаған «Ер Едіге» жырының мына жолдары да құптай түседі:

«Көшкенде көшін айналган,

Өткір семсер байланған.

Жау қарасын көргенде –

Жауар бұлттай торланған.

Бір Алладан қашанда,

Тілек тілеп зарлаған.

Арғындардың басы едің,

Қарақожа батырым…»

Белгілі жазушы Медеу Сәрсеке Тарақты шежіресін зерттеуде көп еңбек сіңіріп, оның тарихи ролін анықтауға лайықты үлес қосты. Ол былай дейді:

– Көбіне Арғын қауымдастығына қосып тарататын Тарақты үлкен тайпа, оның ұраны үшеу: «Ақжол», «Қарақожа», «Жауқашар» («Жаубасар» деп те айтушылар бар). Таңбасы – үш тісті тарақ. Тарақты тегінде лақап аты болса керек. Азан аты – Ақтанберді  екен. Бір соғыста ол қолына үш тісті істігі бар сойыл ұстап шығыпты да, «Жауқашарлап» ұран салып қарсы кезіккен дұшпанды сонымен түйрей беріпті. Ұрыс біткен соң қолбасшы; «Тарақ найзалы батыр, бері жақында», – деп жөнін сұрап, жаудан түскен олжаның басын беріпті. Содан былай Ақтанберді «Тарақ найзалы батыр» аталып, ақырында «Тарақты» есімін иеленіпті.

Құрамы жөнінен Тарақты рулық деңгейден баяғыда асып, ірі тайпа, қауымдастық межесіне жеткен ел. Мәшһүр Жүсіп шежіресінде: «Орта жүз Тарақтымен қосылып жеті арыс ел атанған» дейді (14 – бет).

Арғын руларының белгілі білгірі Мұса Шорманов, семейлік өлке танушы Н.Я.Коншин өз жазбаларында Орта жүзге негізінен сегіз арыс ел қосылатынын, соның бірі Тарақты екенін атап көрсетеді.

Ал, «Ноқта ағасы» атануына келетін болсақ, ол қазақ қауымында ерекше статусы бар, әрі көптен қалыптасқан дәреже – құрмет болып табылады. Мұндай жоғары мәртебеге Ұлы жүзде  – Жалайыр, Кіші жүзде –  Тама, Орта жүзде  – Тарақты ие болған. Бұл тек осыларға тиесілі рәсім саналады. Басқалар бұған таласа алмайды. Бәрінің де елдік таңбасы  –үш тісті тарақ. Барша қазақ хандарының өрбіген төрелерінің де елдік таңбасы – үш тісті тарақ екенін еске саламыз. Бұлардың арасында қандай байланыс барлығы анықталмаған. Ежелден орныққан салт-рәсім бойынша «Ноқта ағасы» атанған ел өзімен туыстас руларға аға болып, қалың Алаштың ұйтқысы ретінде құрметтеледі.

Тарақты ұлысының қазіргі ұрпағы Қармыс бабамыздан бастау алады. Ол соған дейін бірнеше ата бойы жалғыз тамыр болып келеді. Атасақ былай; Ақтанберді – Тарақтыдан Айт, одан Әлімқожа, одан Алдаберді, одан Қармыс болып жалғасады.

Қармыс бай болған, бес әйелге үйленіпті. Бірінші әйелінен – Әлі, Сары, Әйтей, Қосанақ; екіншісінен – Қарашие, Келіс; үшіншісінен – Алакөз, Жәуке; төртіншісінен  – Апай, Тоқтауыл; бесіншісінен – Қыдыр, Жәші және Бөгежін (іште келген бала дейді). Сонымен Бөгежінді (Шығыс Түркістанда) қоспағанда Тарақты он екі атаға бөлінеді. Шежіреші қарттардың жадында сақталған мәліметтерді баспа деректері де растайды.                                        

Орыстың атақты ғалымы Н.А.Аристовтың «Түрік тайпалары мен халықтарының ата тегі және олардың саны туралы» дейтін 1897 жылы Петербургтен шыққан кітабында: «Қазақтың Орта жүзі арғын, найман, керей, уақ, тарақты, қыпшақ және қоралас ұлыстарынан құралатынын» айта келіп Тарақтыны былай таратады. «Тарақты тайпасы, – дейді ол, – өте тарап кеткен, ол он екі атадан тұрады. Бұлар: Әлі, Сары, Қыдыр, Жәші, Әлеуке, Көгедей, Апай, Тоқтауыл, Бұлдырық, Әйтей, Қосанақ». (122 бет)

Сонан соң осы кітапта 1785 жылғы санақ бойынша Семей дуанында 400 отбасы Тарақты болса, ал 1833 жылғы санақта Ақмола өлкесінде 1790, Қарқаралыда  – 590 отбасы өмір сүрген.

Сонымен бірге Баянауыл, Көкшетау және Атбасар өңірлерінде де Тарақты руларынан қайда, қанша отбасы барын шежіреші қарттар да толықтыра түседі. Мәселен, шежіреші Қанафия Сыздықұлы Ақмола уезіне қарайтын Сарысу Тарақтысында 1920 жылы 2200 отбасы, екі болыс болғанын айтады. Бұлар негізінен Апай-Тоқтауыл, Әлеуке-Көгедей және Қыдыр. Есіл мен Нұра бойында 1800 отбасынан тұратын бір болыс қоныс тепкен. Олардың көпшілігі Сары, Қарқаралы мен Семейде 2500 отбасы, 6 старшын – Әлі Тарақтысы болған.

Тарақтылардың ежелгі атамекені  – Сырдария бойында, Шиеліде Жәші, Қаратау мен Түркістанда Қыдырлар көп екенін айтуға тиіспіз. Бұрын Жиделібайсынды мекен еткен сегіз болыс Тарақты өзбекке сіңіп кеткен. Олар – Алакөл бен Шәуке тұқымдары. Бөгежін ұрпағының 7 болыс елі Шығыс Түркістан мен Қытайда.

1915 жылы қазақ халқының саны 5, 5 миллион адам болған. Ал Тарақты тайпасы 37 мың түтінді құрап жалпы саны 185 мың адамға жеткен. Бұл әрине, толық мәлімет емес.

Қорыта айтсақ, Тарақты ұлысы бүкіл Қазақстанға, оның ішінде Ақмола, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Шымкент және Қызылорда облыстарында, сол сияқты одан тысқары жерлерде көптеп қоныстанған іргелі ел болып табылады. Өкінішке орай, тағдыр тәлкегімен шашырап кеткен. Бытыраңқылықтың мәнісін дуалы ауыз қарттарымыз былай түсіндіреді: «Атамыз төресі жоқ жерге төре болыңдар, қожасы жоқ жерге қожа болыңдар» деп бата берген екен.

Қазақ елінің іргесі берік болып, көркеюіне Тарақтылар қай заманда болса да лайықты үлес қосып келеді. Мұның ақиқат екенін тарихтан білеміз. Ел билеген жақсыларымыз, айыр көмей шешендеріміз, жаужүрек батырларымыз, даңқты дихандарымыз, әлемді таң- қалдырған өнерпаздарымыз, қаламы қарымды жазушыларымыз аз болмаған.

Алдымен қоғам қайраткерлері ауызға ілінеді. Қарқаралы – Семейдегі Әлі атамыздан ақыл парасатымен Тышқанбай, Байқошқар, Садырбай, Сәт деген тәуір кісілер шығып, ел-жұртқа ұйытқы болған. Атбасарда –  Тәжі, Түркістанда – Шілменбет, Ташкенде  – Жорабай есімді жақсылар билік құрған. Бұған қоса Сағал мен Сапақ, Сапақ баласы Елқонды, Жазыбек, Құттыбай, Тәттібай, Әуесбай, Рахымжан, Мәдібек болыс болған. Әлеуке Арын 16 жыл бойы старшын қызметін атқарған. Бұлар Арқадағы Сораң және Қойтас болыстарында ел билеген.

Тарақтыдан шыққан, есімдері бүкіл қа­заққа мәшһүр қоғам қайраткерлершің ара­сында Наймантай батыр мен оның баласы Байғозы батырдың алатын орны ерекше. Есенгелді баласы Наймантай Үш жүздің басын қосып Қазақ хандығын нығайтқан Әз-Тәуке ханның бас батырларының бірі болған. Ол Ахмет Яссауи кесенесінде жерленген. Байғозы Абылайханның сенімді серігі, Тарақты қолын бастап, жоңғар-қалмақ басқыншыларынан қазақ елін, жерін және дербестігін жан аямай қорғасқан. Шоқан Уәлиханов «ХҮІІІ ғасырлардың батырлары туралы аңыз» дейтін очеркінде Байғозының ерліктерін сүйсіне сипаттайды.

Бізден шыққан, сонау заманда ел қорғаны бола білген батырлардың бірегейі Тоғым батыр. Ол тағдырдың жазуымен өз туыстарынан ірге бөліп Ақтөбе, Қобда бойындағы Кіші жүз Жеті ру Табындармен қоныстас болған. Тоғым батырдың үлкен әулеті осы жерде өмір сүреді. Бұларды жергілікті Кіші жүздіктер Тарақты-Табын деп атайды. Сол Тоғым батырдан төрт ұл тараған. Олар: Құлжа, Олжабай, Сатыпалды және Қарабатыр. Осы Қарабатырдан Атақты Бөкенбай батыр, одан Тіленші батыр (Пугачев көтерілісіне қатысқан), одан Жоламан батыр (Кенесары хан көтерілісіне қатысқан) және Еламан туған. Ал, Сатыпалдының кейінгі бір ұрпағы кешегі Ұлы Отан соғысында құралайды көзге атқан асқан мерген қыз, Совет Одағының батыры Әлия Молдағұлованың туған әкесі Нұрмағамбет екені анықталды. Бұл тарихи деректерді берген қазір көзі тірі, Кіші жүз-Жетіру Табынның шежіресін жазған сексен жеті жастағы Тілепберген Әбдіұлы дейтін білікті қария.

Әлі атамыздың ұрпағы Байқошқар Сұлтанкелдіұлы батырлығымен бірге қиыннан қиыстыра, төтеден төге сөйлейтін шешен де алғыр, қажет болса күш көрсете білетін қолы қатты, бірақ әділ би болыпты. Ескі сөздің білгірі Мәшһүр Жүсіптің айтуьнша, қаракесек Шаншар абыздың Келдібегі елден таңдап жүріп Байқошқардың қызы Тоқмейілге үйленген. Сол апамыздан бүкіл қазақты аузына қаратқан атақты қаз дауысты Қазыбек би туған.

Алаш көсемі Ә.Бөкейханов «Қарқаралы уезі» кітабында: «Тышқанбай… Дегелең болысындағы Тарақтылардың бәрінің басшысы, беделді қазақ» деп атап көрсетеді. Тышқанбай «Абай жолы» романында суреттелетін Қарамола съезінде Арғын мен Найман елдерінің арасындағы дау-шарды шешу үшін Абай Құнанбайұлына қосылып билік айтыпты деген сөз бар.

Алыбай батыр және оның інісі Нұрбай ХҮІІІ ғасырда қазақ жерін сыртқы жаулардан қорғауда көзге түскен. Алыбайдың немерелері Аққозы, Байқозы, Тойқозы Кенесары ханның ұлт-азаттық көтерілісіне белсене қатысып, Ақмола бекінісін алуда ерлік көрсеткен. Осыған байланысты өлеңмен жазылған шежіресінде Ұлы Отан соғысына қатысқан ағамыз, төкпе ақын Ысқақ Ынтықбайұлы былай дейді:

–Алыбай он жетісінде қалмақ шапқан,

Сөз емес жай айтылған текке мақтан.

Байқозы, Тойқозы мен Ақкозы да

Хан Кене жорығында қаза тапқан.

Байқозы Наймантайұлымен бірге жоңғар­ларға талай рет күйрете соққы берген Орынбай батырды және Абылай ханның қырғызга жасаған жорығында асқан ерлік көрсеткен Қабақ батырды да еске алып, солардың рухына бас иеміз.


P.S. Автор кіші жүзде ноқта ағасы Тама руы дейді. Негізі Кіші жүз жерінде ноқта ағасы деген түсінік жоқ. Кіші жүздіктер аға баласы дейді. Және әлі күнге дейін дастархан басында Әлім баласы болса қойдың басын аға баласы ғой деп даражалап, соған береді. Автордың айтпақ ойы, менің пайымдауымша, таңбаға қатысты. тарақ таңбасы Ұлы жүзде Жалайырда, Орта жүзде Тарақтыда, Кіші жүзде Тама руында бар сияқты. Сондағы айтпағы тарақ таңбасы төрелерге жақындық пен жоғары санаттықтың белгісі.

Бипыл

Бипыл
Qan
Qan

Недавно я услышала такую новость будто бы представители рода шомекей  ввели новшество в ведение своего шежире: они сейчас включают в шежире своих дочерей и детей от дочерей (жиенов). Smile

Не знаю насколько это новшество полезно. мне лично импонирует перспектива войти в шежире.  Но с другой стороны дети от дочерей войдут в шежире и своих отцов...пойдет путаница...

Nukus

Nukus
Tutuq
Tutuq

Бизде анасынын ауылында оскен бала анасынын рууын алыуга болады. Казакта да сондай емеспе?

Бипыл

Бипыл
Qan
Qan

Nukus wrote:Бизде анасынын ауылында оскен бала анасынын рууын алыуга болады. Казакта да сондай емеспе?
Егерде жиенін нағашы  атасы бала қылып асырап алған болса, онда нағашы атасының шежіресіне кіреді әрине. Сіз соны айтып тұрған шығарсыз. Мысалы әкесінде тек қыздар болып, ұл болмаған болса, әкемнің аты шежіреде өшпесін деген ниетпен қыздар өздерінің туған ұлдарын әкесіне беретін болған. Бұл бала нағашы атасының қолында өсіп сол үйдің баласы болып кетеді. Шын әкесінің аты бір ақ рет тек жерге көметін кезде айтылатын болған. Оған дейін де, онан кейін де асырап алған әкесінің аты айтылады

Жаңадан шыққан жаңалық күйеуге кетіп, күйеуімен тату тәтті өмір сүріп, балаларын өз қойнындарында өсіріп жатқан қыздар туралы. Менің ойымша соңғы кездері бала туу саны күрт төмендеп, көп адамдарда қазір ия жалғыз кыз,  асып кетсе екі қыз болып қалды ғой. Сонда сол адамның бәрі шежіреде тұқымсыз болып көріне ме деген ойдан туған шығар.

Негізі мұндай "қыздардың атының шежіреге кіруін" бұрында да бір  рет  көргенмін. Біздің рудың шежіресінде алыс атамыздың қызын Мәриям деп жазған. Сөйтсек Мәриям әкесінің жалғыз қызы екен. Өзі туымды болған екен. Әкесі түгіл өзі де баяғыда қартайып өліп қалған. Сол кісінің атын сол кездегі ақсақалдар әкесінің не өзінің сұрауымен шежіреге кіргізген. Және ол туралы бүкіл руға айтылған.Бірақ Мәриямның балалары шежіреге кірмеген. Олар әкесінің руына жазылып кеткен.

Nukus

Nukus
Tutuq
Tutuq

Бипыл wrote:
Nukus wrote:Бизде анасынын ауылында оскен бала анасынын рууын алыуга болады. Казакта да сондай емеспе?
Егерде жиенін нағашы  атасы бала қылып асырап алған болса, онда нағашы атасының шежіресіне кіреді әрине. Сіз соны айтып тұрған шығарсыз. Мысалы әкесінде тек қыздар болып, ұл болмаған болса, әкемнің аты шежіреде өшпесін деген ниетпен қыздар өздерінің туған ұлдарын әкесіне беретін болған. Бұл бала нағашы атасының қолында өсіп сол үйдің баласы болып кетеді. Шын әкесінің аты бір ақ рет тек жерге көметін кезде айтылатын болған. Оған дейін де, онан кейін де асырап алған әкесінің аты айтылады
Ауа. Бундайды мектепте окып журип еситип едим. Бир бала менен танысып, руу сорасканда «рууым карамойын, акемнин рууы кыпшак» деген еди. Сонда хайран калып сорап едим, ол калай деп. Дайы (нагаш) журтта атамнын колында остим деп еди. Жерлегенде акесинин аты айтылатынын билмейди екенмен. Мумкин калада оскенимнен шыгар.

Бипыл

Бипыл
Qan
Qan

Nukus wrote: Жерлегенде акесинин аты айтылатынын билмейди екенмен. Мумкин калада оскенимнен шыгар.

Міндетті түрде жерге жатқызардан бұрын молда өлген адамның азан шақырып қойған шын атын, сосын шын әкесінің атын дауыстап айтады. Оған дейін асырауға берілген бала не жағдай болса да шын әкесінің аты мен шешесінің аты ашық айтпайтын болған. Кейде асырап алған әке шешесі қайтыс болып кетіп, бала кішкентайында жетімсіреп жүрсе де, туған ата анасы баласына жақындамайтын болған.  ант бұзған сияқты  жағдайда қаламын деп қорқып, ол баланы аруаққа бердім деп, бойын аулақ салатын болған.

Тағы да бір ежелгі салт болған, екі ағайынды жігіттер ылғи тату болуы үшін балаларын әдейі алмастырып алатын болған. Екі үйдің әйелдерінің қолында  екі үйдің баласы аманат сиияқты татулықтың гарантиясы болып отырған. Егер сол екі әйелдің біреуі қолындағы балаға қиянат істейтін болса, оның туған баласы да оңбайтынын біліп, бір бірімен әсіресе тату болатын болған ғой Smile

Nukus

Nukus
Tutuq
Tutuq

Бипыл wrote:
Тағы да бір ежелгі салт болған, екі ағайынды жігіттер ылғи тату болуы үшін балаларын әдейі алмастырып алатын болған. Екі үйдің әйелдерінің қолында  екі үйдің баласы аманат сиияқты татулықтың гарантиясы болып отырған. Егер сол екі әйелдің біреуі қолындағы балаға қиянат істейтін болса, оның туған баласы да оңбайтынын біліп, бір бірімен әсіресе тату болатын болған ғой Smile
Кызык екен. Хазирги кунде ауылда жасаушыларда усы урип-адет, салт-дастурлер калганба?

Бипыл

Бипыл
Qan
Qan

Nukus wrote:
Бипыл wrote:
Тағы да бір ежелгі салт болған, екі ағайынды жігіттер ылғи тату болуы үшін балаларын әдейі алмастырып алатын болған. Екі үйдің әйелдерінің қолында  екі үйдің баласы аманат сиияқты татулықтың гарантиясы болып отырған. Егер сол екі әйелдің біреуі қолындағы балаға қиянат істейтін болса, оның туған баласы да оңбайтынын біліп, бір бірімен әсіресе тату болатын болған ғой Smile
Кызык екен. Хазирги кунде ауылда жасаушыларда усы урип-адет, салт-дастурлер калганба?
мен өз басым мұндайды бір туысқанымыздан көргенмін. Ол кісі өзі менің анамның бөлесі еді. Менің анамның нағашы әжесі мен сол кісінің әжесі- туған апалы сіңлілі адамдар болған. Сол бөлеміздің өздері жанұяда үш ұл болған. Ол кісінің шешесі, біздің апамыз, кіші ұлын өзінің әкесіне бала қылып береді. Өйткені әкесінде тек қыздар болып, аты өшіп қалады деп уайымдайды. Кейін өсе келе біздің бөлеміз бен, біздің нағашымызға берген оның інісі балаларын алмасытырып алады. Біздің бөлеміз Аралда тұрды, оның інісі Ақтөбеде тұрды. Ақтөбедегі туысқанның әйелі кәрістің қызы болды. Бала ауыстырып алудың татулыққа қаншалықты әсер бергенін қайдам, екі қалада тұрған адамдар бір бірімен ұрыса да бермейді ғой. Ұрыстың бәрі жақын жерде тұрсаң болмай ма. Бірақ біздің араласқан бөлеміз қайтыс болып, оның жанұясы әлгі ағаны сауғалап Ақтөбеге көшіп барған еді. Бірақ ол жақта көп тұра алмады. Басқа қалаға көшіп кетті деп естідік. Бұл жағдай (бала алмастырып алу) 70жылдың не ортасында не аяғында болған. Кейініректе ондай әңгіме естігенім жоқ. Әлі бар болса бар шығар. Елде не болмайды Very Happy

Nukus

Nukus
Tutuq
Tutuq

Бипыл wrote:Ақтөбедегі туысқанның әйелі кәрістің қызы болды.
Карис пенен куда тусиу кыйын болмадыма, я ол карислер жергиликли урип адеттен хабары барма? Бизлерде карис конак шакырса озлеринин кухнясы менен кутеди. Жане айтатыным, каристин кухнясы маган унайды)) Сизлерде калай? Карис кудалар калай кутеди?

Бипыл

Бипыл
Qan
Qan

Nukus wrote:
Бипыл wrote:Ақтөбедегі туысқанның әйелі кәрістің қызы болды.
Карис пенен куда тусиу кыйын болмадыма, я ол карислер жергиликли урип адеттен хабары барма? Бизлерде карис конак шакырса озлеринин кухнясы менен кутеди. Жане айтатыным, каристин кухнясы маган унайды)) Сизлерде калай? Карис кудалар калай кутеди?
мен оларды  танымаймын. Олар менен көп үлкен адамдар ғой. Қалай құда түскендерін көрген емеспін. Білетінім кезінде Қызылорда облысына кәрістердің көп бөлігін жер аударған. Олар біртұтас болып тек өз өздері қатысып қазақпен онша араласпаған.  Бірақ бірен саран кәрістің қызы қазаққа күйеуге шықса,  қазаққа сіңііп кететін болған. Өйткені шығыстың халқы болған соң қыздары биязы келеді. Олар да қыздарын тастай батып судай сің деп жіберетін болған ғой. Кәрістің кухнясынан білетінім сәбіз салаты. Басқасының дәмін көрмеппін де. Кәрістің кухнясы туралы пікірім жоқ. Smile

Бипыл

Бипыл
Qan
Qan

http://nirc.nanzan-u.ac.jp/nfile/728

статья о легенде древних Вусуней, или Уйсуней по нашему, как их предка спасли волк и ворона.
С китайского Вусунь переводится как внук вороны (ворона)

Kangit

Kangit
Buyruq
Buyruq

Про кожа пишет Кшибеков, почти точное описание моего дядю, который кожа.  Very Happy 

Казакские племена и жузы - Page 3 Dsnddd10

Kangit

Kangit
Buyruq
Buyruq

Каракалпакские Кунград

- Ашамайлы
- Балгалы
- Кандекли
- Карамойын
- Кият
- Колдаулы
- Костанбалы
- Муйтен
- отделение племени жаунгыр
- Баймаклы
- Казаяклы
- Треристанбалы
- Тиекли
- Ыргаклы

Это канглийские рода. Похоже правда удтверждение что половина каракалпакских кунградов не имеют отношение к кунградам (как бы каламбурно это не звучало). Видимо они были включены в состав конратов во времена монгольского владычества. Эти 2 рода в частности имеются у канглов-казахов, каракалпаков, ногайцев Кавказа и даже Крыма.

Kangit

Kangit
Buyruq
Buyruq

Не исключаю что возможно тезки, но не настолько же.

Kangit

Kangit
Buyruq
Buyruq

А так называемых "узбекских" канглов я даже не хочу упоминать, с которыми у нас почти 100 процентное совпадение родов. Канглы живя смежно с Узбекистаном границах не могли даже догадываться что кто то казах, а кто то узбек. Называли свой род и племя и все.



Last edited by Kangit on Thu 27 Feb 2014 - 7:05; edited 1 time in total

Kangit

Kangit
Buyruq
Buyruq

Интересное замечание одного кыргыза в сети:

В Кыргызской Санжыре есть 3-я группа, которое называется Ичкилик. Эти племена были уже в Средней Азии. Найман, Кыпчак, Канглы, Тейиты, Кыдырша, Абаат, Дёёлёс и все другие племена, а их более 100, проживают в частности на Юге Кыргызстана. И вот что скажу, язык у них очень похож на Казахский и больше на узбекский. Мы северные племена Кыргызов находим некоторое отличие с ними. К примеру, Буудай Пшеница, они называют Бигдай, Корову, мы называем Уй, а они Сыйыр.

Kangit

Kangit
Buyruq
Buyruq

Kangit wrote:А так называемых "узбекских" канглов я даже не хочу упоминать, с которыми у нас почти 100 процентное совпадение родов. Канглы живя смежно с Узбекистаном границах не могли даже догадываться что кто то казах, а кто то узбек. Называли свой род и племя и все.

Что и требовалось доказать. Вот что пишет канглы среди узбеков, наши кровные родичи. Жаль что такой большой народ разделили, и теперь некоторая часть "влилась" в состав суперэтноса "узбеки". Но племенное сознание даже у узбекизированных канглинцев все еще прослеживается.

Мен узбеклар ичидаги қанғлиларданман. Аммо, узбек хам эмасман, қозоқ хам эмасман. Бизлар қанғлилармиз, қанғуйлармиз. Бизнинг асл ватанимиз Хоразм юрти.

Перевод:

Я канглы среди узбеков, Но я не узбек, не казах. Мы канглинцы, кангюйцы. Наша Родина это Хорезм.

Kangit

Kangit
Buyruq
Buyruq

Еще хотелось бы уточнить. Канглинцы в Ташкентской области это казахи. Но в некоторых регионах Узбекистана таких как Джизакская, Андижанская и некоторые другие области в которых доля других этнических элементов было удельным, канглинцы так сказать узбекизировались. Вот их то и называют "узбекскими". Но они даже составляя такой мизерный процент не забыли о своих корнях. И я их не считаю узбеками.

Kangit

Kangit
Buyruq
Buyruq

Но как видно они не считают себя ни узбеками, ни казахами. Думаю было бы канглинцев хотя бы миллион, то была бы в Туркестане еще одна страна Канглия. Very Happy 

Sponsored content



Back to top  Message [Page 3 of 3]

Go to page : Previous  1, 2, 3

Permissions in this forum:
You cannot reply to topics in this forum