http://serke.org/news/%C2%ABkhantanba%C2%BB-tarikhy-zhalaiyr-tarakty-tabyn-tama-rulary«Хантаңба» тарихы. Жалайыр, Тарақты, Табын-Тама рулары«Хантаңба» тарихы. Жалайыр, Тарақты, Табын-Тама рулары
Шыңғыз ханнан тараған Қазақ хандары Жалайырды – Ұлы жүзге, Тарақтыны – Орта (Орда) жүзге, ал Тарақты Тоғым батыр қосылған соң Табын-Тама руларын – Кіші жүзге «Ноқта ағасы» етіп қойған болса керек. Барша деректер «тарақ» таңбаның ықылым замандардан Тұран-Түркстан билеушілерінің рәмізі болғандығын көрсетеді екен. Ендеше, «Тарақ таңба Тарақтынікі ме, Жалайырдікі ме, Төренікі ме деп бөле-жармай, «осы таңбаны ғасырлар бойына сақтап келген рулардың арғы түбі бір әулеттен болар» деуші зерттеушілердің пікіріне тоқтасақ, елдік бірлігімізге тек пайдалы ғана болмақ.
(Жалғасы. Кітаптың бірінші, екінші, үшінші, төртінші тарауын осы сілтеме арқылы оқыңыздар)
Бесінші тарау
«Хантаңба» тарихы
І. Түрктің куәлігі – рулық таңбасы
Қият пен Нүкүзден өрбіген рулар және олармен бірге ж.ж.с.дейінгі ІV ғасырда Қытай солтүстігінде Хунну (сиуңну) империясын құрған, VІ-VІІІ ғасырларда Түрк қағанатын, ХІІІ ғасырда «Мәңгіел» мемлекетін құрған шығыс түрк тайпаларының көпшілігі қазірде Қазақ этносы болып өмір кешіп отыр. Сол себептен, егер шетелдік зерттеушілер Шыңғыз хан тарихына соғыс өнерінің, ғаламдастыру үлгісінің, т.с.с. феномендері ретінде қызығушылық танытса, ал «Мәңгіел» мемлекетінің қабырғасын қалаған шығыс түрктерінің бүгінгі ұрпақтары қазақ, татар, т.б. халықтар үшін бұл тақырып өз халқының төл тарихына үңілу болып табылады.
Л.Гумилев әлемдегі ең көп зерттеулер арналған тарих Шыңғыз хан туралы екенін айтқан еді. Әйтсе де, бұрындары жазылған шежіре еңбектерде кейбір оқиғалар әртүрлі баяндалғандықтан, бұл тарихтың жұмбақтары әлі де жетерлік. Кәсіби саналатын тарихшылар әдетте тек үкімет саясаты рұқсат еткен тақырып пен бағытта ғана жұмыс жүргізетіндіктен болар, Шыңғыз ханға қатысты тың пікірлер табу, айту мәселесімен негізінен тәуелсіз зерттеушілер айналысатынын байқаймыз. Мұндай зерттеушілердің көптеген тұшымды пікірлерін де оқып жүрміз. Сондай-ақ, кей кез олардың өз тұжырымдарын терең дәлелдеместен, тек «айта салумен» жұртшылықты елең еткізуі басым түсіп, сынға іліккеніне де куә болудамыз...
Кей мәселеге өткен заман шежірелерінен жауап таппай, ал қазіргі зерттеушілер жазуына күмән туған кездері көмекке келер құралымыз, ол – рулық таңбалар. Мысалы Оғыз түрктерінің жиырма екі тайпасының таңбасы М. Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-Түрк» еңбегінде бейнеленсе, Рашид ад-диннің «Жами`ат-Тауарихынан» 24 тайпаның таңбасын көреміз. Ал Түркстаннан шығысқа кетіп хунну, көктүрк, «мәңгіел» аталған тайпалардың таңбалары жайында дерек мардымсыз. Өзге шығыс түрктері түгіл, олардың ХІІІ ғасырдағы «Мәңгі ел» атты мемлекетінің билеуші әулетіне айналған Шыңғыз хан шыққан Қият тайпасының да таңбасы мәселесі әлі де зерттеуді қажет етеді.
Көне шежірелерден Қият атауын екі заманда кездестіреміз: бірі 151 жылы қытайлармен соғысып Ергене қонға кеткен хуннулық Қиян-Қият (Құйан) тайпасы, ал екіншісі – Қабыл ханның алты ұлының Қият атануы. Бұл екеуінің – көне Қият пен Қабылхан ұлдарынан тараған «жаңа» қияттардың таңбаларында айырма бар ма? «Мәңгіел» империясы ыдыраған соң қазақ, өзбек, т.б. этностарды құрысқан қазіргі Қият руының таңбасы бұрынғы Қиятпен бірдей ме?
«Чингиз-нама дафтари» дерегіндегі Шыңғыз ханның бектер мен билерге үлестірді делінетін тайпалық таңбалар ішінен «Буданжарұғлы қият» атын кездестіреміз. Мұнда оның таңбасы қазақта «ұйқыш» аталатын (Гитлерлік Германияның «свастикасына» аса ұқсас) таңба. И.Т. Андреевтің «Описание Средней Орды киргиз-кайсаков» кітабындағы суреттегі «Шыңғыз хан үлестірді» делінген таңбаларда да Қият руының таңбасы шеттері дөңгеленте қайырылған «свастика» бейнеленіп: «Волость Қыят: тамга Ашамайлы»,– делінген.
Эренжен Хара-Даван «Чингис-хан как полководец и его наследие» кітабында Шыңғыз ханның тоғызыншы атасы Боданжардың қаршығамен аң аулап жан баққанын, сол себептен ол әулеттің туында сұңқар бейнеленгенін жазған (69-б.). Ендеше, «Чингиз-нама дафтариде» көрсетілген Қият руының «свастика» таңбасы құсты символдық бейнелеуден пайда болған. Бұл таңба қазіргі қазақтың Шекті руының «ұйқыш» таңбасына өте ұқсас болуына қарағанда, осы рудың бір атасы Қабыл ханның ұлдарының бірінен тарған болса керек. «Жами` ат-Тауарих» Дешті-Қыпшақтағы қияттар Қабыл ханның алты ұлының ұрпақтары екенін жазады.
МҚШ-да қоңырат Дай шешен Есукейге: «Йесүкей құда, мен осы түнде бір түс көріп едім. Ақсұңқар күн мен айды шеңгелдей ұстап келіп, қолыма қонды... Сіздердің Қият елінің киесі келіп көрсеткені осы болса керек», – дейді (78-б.). Осыған қарағанда, сұңқар-свастика «Боданжардың таңбасы» мен Қабыл хан ұлдарынан тараған қияттар (Есукейдің) таңбасы бірдей болғанын және бұл таңбаны «Шыңғыз хан ХІІІ ғасырда үлестірмей-ақ», 750 жылдарда өмір сүрген Боданжар кезінен барын байқаймыз.
Алан сұлудың күйеуі өлгеннен кейін туылған үш ұлдың отшыкенжесі Боданжар Нирун (нұрдан жаралған) делінсе де, олардан тараған ұрпақ «қият» атауын тастамай Нирун-қият аталғанын көреміз.
Қазіргі зерттеушілер қазақ, т.б. түрк халықтары құрамындағы Қияттардың таңбасын «ұйқыш» емес, «қол таңба» деп көрсетіп отыр. Мысалы А.Сейдімбектің «Қазақтың ауызша тарихы» кітабындағы кестеде қазіргі қияттың таңбасы «қол таңба» (Т) делініп, Қаңлыға жатқызылған шанышқылы, балық, күрпік, қатаған руларының, Қыпшақтың ұзын деген атасының таңбалармен бірдей етіп көрсетілген.
Ал Шыңғыз хан «Мәңгіел» атты Шығыс-Түрк қағанатын құрғаннан соң, өзіне «Тарақ» пішіндегі таңбаны алды. Боданжардың «сұңқар-ұйқышынан» да, Қабыл ханның алты ұлынан тараған қазіргі қияттардың «қол таңбасынан» да өзгеше бұл таңба Шыңғыз ханнан тараған тұқымның («Алтын ұрық», «төре» аталғандардың), соның ішінде Жошыдан өрбіген Алтын Орда мемлекеті, Қазақ хандығы, т.б.елдердің билеушілерінің таңбасы болғаны белгілі.
М.Мағауин «Қазақ тарихының әліппесі» кітабында: «Біртұтас қазақ халқының ұлттық ұраны – «Алаш», мемлекеттік гербі – «Төре таңба» (яғни бас таңба) аталатын көне түрк заманынан тартылған, Алтын Орда тұсында қалыптасқан діңі бір үшем бітік – ПІ. Бас байрағы – төре таңбалы қызыл ту», – дейді (15-б.).
Германияда тұтқынға түскен КСРО әскерлерінен Мұстафа Шоқайдың ұйымдастыруымен 1941 жылы құрылған «Түркстан легионы» да «тарақ таңбаны» өздерінің белгісі етіп қабылдаған.
Өз руының ежелгі таңбасын алмастыру, бөтен рулық таңбаны себепсіз иемдену – көшпелі халықтың дәстүрінде жоқ. Әйтсе де Шыңғыз хан Боданжар бабасының, өз әкесі Есукейдің «сұңқар-ұйқыш» таңбасын сақтамай, неліктен «тарақ» таңбаны алды деген бағытта бұрын-соңды зерттеулер жүргізілмегені байқалады.
Бірақ соңғы кездері бұл мәселе басқа қырынан сөз етіліп жүр. Ол – қазақтың үш жүзінің «ноқта ағалары» Жалайыр, Тарақты, Табын-Тама руларының таңбасы неліктен «моңғол» Шыңғыз ханның (төрелердің) таңбасымен бірдей деген сұраққа қатысты пікірлер.
Белгілі тарихшы-ғалым Т. Омарбеков «Қазақты құрған тарақ таңбалы байырғы Түрк тайпаларына көзқарас» атты мақаласында: «Рудың атына және рулық таңбаға келер болсақ, Тарақты руының аты, бір қызығы, оның рулық таңбасына сай келеді. Тарихымыздан белгілі тарақ таңбасы қазақ төрелерінің, яғни Шыңғысханнан тараған ұрпақ – хан-сұлтандардың меншікті таңбасы болып табылады. Солай бола тұрса да, қазақты құраған басқа тайпалардың да кейбірі осы тарақ таңбасына ие болған. Олардың арасында алдымен ауызға алынатыны – Жалайыр тайпасы. Содан соң Тарақтының өзін, Тарақты-табын және Төлеңгіт тәрізді тайпаларды айтамыз. Осыған байланысты зерттеушілерді мынадай мәселе ойландырады: Біріншіден, неліктен аталған тайпалардың рулық таңбалары Төре тұқымының таңбаларына сәйкес келеді? Екіншіден, осы тарақ таңбалы түрк тайпаларының өздерінің тарихында өзара қандай жақындық бар? Олар қазақтың әртүрлі жүздік құрылымдарына шашырап кеткеніне қарамастан неліктен ортақ таңбаны, яғни Тарақты пайдаланады? Бұл сұраққа жауап беру оңай емес»,– дейді («Шәмші» журналы, 2009 ж.,№11).
Ә.Марғұлан Тарақты мен Жалайырды бір ұлыстан болуы керек деп есептеген («Жұлдыз». 1984, №1). Ал М.Ысқақбай «Шыңғыс ханның нәсілі моңғол ма, түрк пе?» деген мақаласында: «Таңбаларды зерттеуші ғалымдар таңбасы ұқсас тайпаларды туыстас немесе кезінде бір бірлестікте болған жақын тайпалар ретінде қарастырады. Демек, жалайыр, тарақты, төре арасында белгілі бір дәрежеде ілік-шатыстық бар екені ақиқат. Әйтпесе, оларға жеке-жеке иеленер таңба табылмай қалмаған жоқ шығар», –дейді («Қазақ әдебиеті» газеті 27.08.2010 ж.).
А.Мектеп-тегі «Түркстан» газетіндегі мақаласында (25.12.2008.): «Қазаққа 700 жыл бойы билік еткен Шыңғыстан тараған әулеттің өкілдері халық арасында төре тұқымы аталған. Төре атауы ақсүйек, бекзат, билеуші тұқымынан деген ұғымнан қалыптасқан. (ПІ) тарақ таңбасының криптографиялық мағынасы тарату ұғымын білдіреді. Бұл таңба жалайыр, тарақты, табын, тама руларына да ортақ... Әлі күнге дейін қазақтың үш жүзіне ортақ ата-бабадан мирас жазылмаған заң – дастарқан басында сөзді ноқта ағасы деп тарақты, жалайыр, табын, тама руының өкіліне беру этикетін бұзбауды жөн білетін ақсақалдар бұлжытпай қадағалайды. Бағзы қазақтар рулық таңба сұрасу арқылы ортақ идеологиялық негізді түйсініп, ататек тарихын виртуалды көңіл көзімен көріп тани білген. Таңбаға мыңдаған жылдық ұлттың жасампаздық даналық ой қуаты сыйғызылғын. Таңба – иеленген рудың жаршысы. Таңба – түрктің этникалық құрылымының сыртқы рәміздік белгісі, көп қырлы ішкі мазмұны. Таңба – ақпарат сақтау мен таратудың коды. Осы шифрдың кілтін таппаған бөгде жұртқа қазақтың ішкі сырын ұғу мен рухани-этникалық құрылымын игеру жұмбақ күйінде қалған...Бағзы қазақтың ойлау жүйесінде геометриялық өлшем, симметриялық дәлдік – таңбатану өте жоғары деңгейде дамыған. Бұл түрктің яки қазақтың этникалық біртұтастығын сақтап тұрған киелі қорғаны, ең маңызды ұлттық құндылығы – стратегиялық аса қуатты қаруы», – дейді.
ІІ. Жалайыр жайы
Кейбір зерттеушілер рулар туыстығын таңба арқылы емес, шежірелер баяны ішінен табуға әрекет жасаған. Мысалы Т.Әбенайұлы «Шыныңа көш тарих! Шыңғысхан кім?» кітабында Шыңғыз ханды Жалайыр тайпасынан дейді. Дәлел ретінде Қайду мен жалайырлар арасындағы дауды жалайыр билері шешкенін келтіреді.
Ал мұсылман елдері тарихшылары Жалайырдың төре тұқымына жақындасу себебін былай түсіндіреді. Әбілғазының «Түрк шежіресінде» Жалайыр жөнінде: «Көне ел еді, есепсіз көп болар еді,.. 70 күрен (70 мың шаңырақ) ел болды, Онон деген жерде еді»,–деп, Жалайырлардың бір бөлігін Кидандардың шапқанын, олардың Шыңғыз ханның жетінші атасы Дотумен ханның жеріне келіп, аштықтан сахара пиязын қазып жеп, ақыры ханның әйелі мен жеті ұлын өлтіргенін баян ете келе: «Жалайырдың игі жақсылары бұл іске араласқандарды санады, 70 кісі болды, соларды бала-шағасымен айдап, Қайду ханның алдына алып келді де, «бұларға не істесең де өзің біл», – деді. Қайду хан айналасындағылармен ақылдасып еді, олар айтты: «Сенің туыстарыңның қаны бұлардың қанымен өтелмес, сондықтан бұлардың ұлын құл, қызын күң ет», – деді. Хан бұл сөзді қабыл қылды.
Бұл жамағат өсті, бірақ өздерін жалайырмыз демеді, қиян ұлдарымыз деуші еді. Ол кезде азат құлдардың қожасының руын ұстауы дәстүр еді. Шыңғыс хан болғаннан кейін барлық жалайырлар тұтқын болған жалайырларға еліктеп, өздерін моңғол қиян ұлдарымыз дейтін. Жалайырлар он бір атаға дейін яғни Шыңғыс ханның төртінші ұрпағына дейін пенде болып жүрді. Әрбір патшазаданың қарамағында он үй, жиырма үй болып жүрер еді. Олардың негізгі түбі моңғолдың дәрлікін руынан болар, дәрлікін елі Нүкүз әулетінен», – дейді (45-бет).
Алайда Рашид ад-дин «Жами`ат-Тауарихында» Ергене қоннан шыққан Қият пен Нүкүзден тараған «мәңгіелдіктер» тізімінде Жалайыр тайпасы жоқ. Ол татар, меркіт, ойрат, төленгіт, т.б. (барлығы 19) тайпалармен бірге «Кейінгі кезде моңғол атанған түрк тайпалары» тарауында жазылған. Бірақ кітаптың 18-бетінде: «Жалайыр тайпасын «моңғолдың дарлекиніне жатады»,– деп те айтады.
Әбілғазы: «Ол кезде азат құлдардың қожасының руын ұстауы дәстүр еді» -дегенімен, біз тарихтан Жалайырлардың өз атын сақтағанын, мысалы «Жами` ат-Тауарихта» да осы тайпадан шыққан қолбасыларды ешқашан Қият атамай, «жалайыр» дегенін көреміз. Осы еңбекте Жалайыр тайпасының 10 рудан тұратыны, солардың бірі ғана қылмысқа қатысты болып, өзге 9 рудың келісімімен Қайдуға құлдыққа берілгені айтылған. 1310 жылы жазылуы аяқталған осы еңбекте аталынған (І т. 1 к. 93-б.) Жалайыр тайпасының он руы жат, токырауын (тукраут), күнксауыт, құмсауыт, уят, нилкан, күркин, тулангит, тури (бори), шанкут сангут) қазіргі кездегі Жалайыр руларының ішінде кездеспейді. Мүмкін қазақ ішіндегі «тарақ таңбалы» Төлеңгіттер көне жалайырдың Төленгіт руы болар?
Кейінгі ғасырларда Төрелер маңайына әртүрлі ру өкілдері жиналып «төлеңгіт» әлеуметтік топқа айналғандықтан, қазір бірнеше таңбалы. Ал тарақ таңбалылары Қайду кезіндегі Жалайыр Төлеңгітінің ұрпақтары болса керек. Бірақ Шыңғыз ханға дейінгі Боданжар-қияттың таңбасы ұйқыш болғандықтан, Қайдуға берілген Төлеңгіттер де оның сол замандағы таңбасы – нирундық «свастика-ұйқышты» қабылдауға тиіс еді ғой? Бірақ Жалайыр таңбасы неліктен «тарақ»? Қайдудың көптеген ұрпақтарына қызметші болып таралып кеткен жалайырлар кейін, Шыңғыз хан тарақ таңбаны қабылдағанда жаппай осы таңбаны алуы мүмкін бе?! Әлде күллі Жалайыр ежелден тарақ таңбалы ма? Бұл әлі шешілмеген сұрақ.
Мұсылман елдері шежірелеріндегі осы – Жалайырлардың Дотумен отбасын өлтіріп жазаға тартылуы оқиғасы «МҚШ»-да да, «Алтын тобшыда» да айтылмаған. Ал Н.Бичуриннің «Қытайда Юань атымен патшалық құрған Шыңғыс үйінің тарихы» және Қытайдың «Ган-му» тарихына сүйеніп жазған «История первых четырех ханов из дома Чингисова» шығармасында да ешқандай жалайыр билерінің кеңесі туралы айтылмайды, тек: «Хайду, вступив в правление, пошел с войском на Ялайр и покорил его», делінген.
Т.Әбенайұлы кітабының 68-бетінде: «Ұлы қаған Шыңғыс «тайжігіт» (тайшығұт) ұруынан тарайды» десе, 69-бетте: «Алтын шежіре» Жамұқаны Жалайыр руынан шыққан деп нақтылы кесіп айтқан. Бұдан, Шыңғысханның да Жалайыр руынан шыққаны белгілі болады», дейді. Бірақ осы «Алтын тобшыда» Шыңғыз хан Қайдудың бірінші ұлы Байсұңқардан, ал тайшуыт руы Қайдудың екінші ұлы Шарақай-линхудан тарайтыны жазылған. Жамұқаның руы «Жадаран» делінген. Ал МҚШ-да: «Жадаран» – Жалайыр тайпасының бір атауы», – деп түсіндірме жазылған (37-б). Бірақ Жамұқа «Алтын тобшыда» да, сол МҚШ-да да Боданжар екі қабат күйінде алған, руы ұранқай әйелден туған Жажыратайдың ұрпағы екені айтылған: «Сол екіқабат әйел Бодұншарға келген соң ұл туды. Жат жұрттың ұлы деп атын Жажыратай қойды. Жадаранның атасы содан тарайды... Қара Қадағанның ұлы Жамұқа. Бұлар Жадаран ру атасы болды», делінген (МҚШ. Алматы. 2006. 68-б.). Бірақ әлгі әйелдің «Жами`ат-Тауарихтың» І т.1к.121-бетінде айтылған түрктің Орман ұраңқайы тайпасынан ба, әлде аттас, көне-қияттан тарайтын ергенеқондық Ұраңқай руынан ба екені жазылмаған.
«Жами`ат-Тауарих» Жамұқаны Тумбине ханның жетінші ұлы Үдер-Баяннан өрбіген Жұрйат немесе Жатжират тайпасынан екенін жазған (І т. 2 кіт.190-б.). Олай болса Шыңғыз хан мен Жамұқа екеуінің де төртіншы атасы Түмбине хан (нирун-қият) екен. Ендеше, Жамұқа тайпасы неге Жатжұрат (жатжаран) аталған? Шыңғыз хан мен Жамұқаның «анда» салтымен жақындасуының өзі олардың қандас туыс еместігін білдірсе керек. Бұл мәселеде МҚШ мен «Алтын тобшы» баяндауы дұрыс сияқты.
«Жами`ат-Тауарих»: «Жатжират Жамұқаның Тақудашар деген туысы жалайыр Жошы-Тармаланың жылқысын барымталап жүргенде оққа ұшады. Қанға-қан талап еткен Жамұқаға Шыңғыз хан жалайыр Жошы-Тармаланы бермей, аман алып қалады. «Жамұқаның Шыңғыз ханмен араздығының басы осыдан басталды», – дейді (86-б.). Егер Жамұқа жалайыр болса, жалайыр Жошы-Тармаланы өлтірмек болуы қалай?
Т.Әбенайұлы Марко Полоның кітабынан: «Ордада он мыңнан аса қардай меңсіз ақ боз бие бар. Олардың сүтінен «қымыз» дейтін сусын жасалады. Оны Шыңғысхан ұрқы, одан қалса Жалайыр руының адамдары ғана ішуге рұқсат етілген», – деген мысал келтіреді. Бірақ, Марко Полоның кітабында «гориот» деп жазылған. Оны аудармашы «ойрат» деп түсіндірген. Егер шығыстағы түрк руларының көпшілігі Түркстанға оралып (Жошы, Шағатай, Ұлағу ұлыстарына кетіп), Құбылай қарамағында негізінен ойраттар қалып, үлкен күшке айналғанын ескерсек, қымыздың туысқандарға емес, күштінің көңілін табу мақсатымен берілгені түсінікті болар еді. Көп ұзамай ойраттардың Шыңғыз хан әулетін биліктен тайдыруы – осы, «қымыз мәселесінің» себебін айқындаса керек.
Ұлы қағанның жалайырлығына Т.Әбенайұлының дәлелдері сендірердей болмағанымен, Шыңғыз ханның және оның ұрпақтарының Жалайыр тайпасын аса жақын тұтқанына тарихта деректер баршылық. Жамұқа Шыңғыз ханға (Теміршіңге) қарсы көптеген шығыс түрк тайпаларынан (ішінде Теміршіңнің туыс рулары да бар) 30 түмен жауынгер жинағанда, Теміршің жасақтаған 13 түмен әскер ішінде нирундардан өзге тек жалайыр тайпасы аталған (Іт.1 к. 87-б.). Сондай-ақ, кітаптың 93-бетінде: «Во времена Чингиз-хана были Джочи-Тармалэ и его брат Джочи-Чауркан; из-за них между Чингиз-ханом и тайджиутами случилась война», – делінген. Жарайды, Жамұқа Жатжаран делік, ал жалайырларға бола Шыңғыз хан өз туыстары тайжуыттармен соғысуы қалай? Ал ХІХ ғасыр ортасында Шоқан Уәлихановтың өз аулына қайтпай, Алтын емелде тұрақтап қалуының сыры – бұл өлке тарақ таңбалы тайпа-рулардың ішіндегі шашырамай, тығыз қоныстанған қалың Жалайыр ортасы болуынан емес пе? Болмаса, Тезек төре сияқты Шыңғыз тұқымы Қазақ елінің әр аймағында баршылық қой...
Қазіргі тарихшылардың бір тобы Жалайыр руы тарихын Х ғасырдан бастаса, енді бір қатары VІІІ ғасырдағы Ұйғыр қағанатының билеуші әулеті болған Яғлакарлармен Жалайырды бір ру санайды. Тарихшы Қасым Масими «Елдің күші – бірлікте» мақаласында: «Орхон, Селенга, Толы өзендерінің бойында мекендеген Оғызханның ұрпақтарынан тараған юаньхе, пугу, туңло, бейегу, жетекші төрт ру бірігіп, өздеріне йагликар деген ортақ атау алып, өз үлестеріне бабасы Оғузхан қойған ұйғыр есімін қайта жаңғыртты. VІІІ ғасырдың аяғында Ұлы далада бірнеше мемлекет пайда болды. Құтлықты (ІІ Түрк қағанатын құрушы) жақтаушылар өздерін түрк десе, Моңголиядағы йағликар бірлестігі – ұйғыр атанды... 741 жылы таққа басмыл бірлестігінің басшысы – Құтлықтың інісі Елтериш-хан отырды. Елтеришке Қапағанның немересі қарсы шығып, ол өзіне «өзміш» деген мәртебе алды. Елтериш йаглықарлардың жетекшісі Гули Пэйлоға сол қанат қолды, ал қарлық бірлестігінің ханы Тай білге тұтыққа оң қанат қолды берді. Сонымен, Өзмішке немесе түрктерге», йағлиқар, қарлық, басмыл бірігіп «ұйғыр» атанып қарсы шықты», – дейді («Түрк әлемі» газеті, №1-2, 2010 ж.).
Мақала баянынан аз уақыттың көлемінде екі рет әртүрлі рулар бірігіп «ұйғыр» аталғанын көреміз.. Рашид ад-дин «Тауарихында» ұйғыр сөзінің мағынасы жөнінде: «Группе родственников, которая была в тесном согласии с ним, он (Огуз-хан) дал имя уйгур. Значение этого слова на тюркском языке есть – объединяться и оказывать помощь. Так как некоторые из тех племен, каждое по особой причине, получили другое имя, вроде: карлук, калач, кипчак, то название уйгуры утвердилось за остальными», – дейді (1т.1 к. 146-б.).
Ал Жалайыр тайпасы жөнінде ол: «Говорят, что их юртом (жұрт) была местность Кима (Қима) в Каракоруме; у них столь слепая преданность, что они давали масло в пищу самцам-верблюдам (киданьского) гур-хана, который был государем уйгуров. По этой причине их называли именем «белагэ» (І т. 1 кт..93-б.). (Бұл қазақтың «бел-бала, бел-ага, нокта-аға» сөздері ме, әлде «елагэ» ела, ягла, яғлағар (май жағушы) сөзін парсы мен орыс жазушылары бұрыс жазуынан пайда болды ма?).
Қазақстандық зерттеуші Ю.А.Зуев «Ранние тюрки: очерки истории и идеологии» кітабында «йаглагар» сөзін түрктікі деп, оны «май жағушы» деп аударып: «У народов Средней Азии сохранился ритуал смазывания жиром бычьих рогов перед началом пахоты. Важен даже не сам бык, а масло на его рогах, обеспечивающее плодородие. Племена «быков»-уйгуров сами по себе мало что значат, если ими не правит каганское племя масла йаглакар» и называют йаглакаров «ханским родом уйгуров»,– деп түсіндіреді (294-295-б.б.). Жоғарыда айтылғандардан ол замандарда «ұйғыр» сөзінің нақты бір этносты емес, рулар бірлестігін – «ұйу, ұйысу, ұйыған, ұйымдасқан» деген мағынаны білдіргенін, ал Жалайырлардың сол, «Ұйғыр» аталған одақ, бірлестіктің басында тұрғанын байқаймыз.
Қазақстанның солтүстігінде Х ғасырда болған Қимақ мемлекетін татар тарихшысы Г.Енікеев «Корона Ордынской империи» кітабында «Йемак» деп жазуына қарағанда бұл атау төркіні де «Ұйымак» сөзі болар. М. Қашқаридің «Диуан Луғат ат-Түрк» еңбегінде (№440-мысал) Ертіс (Артыш) өзені Йамақ (ұйымақ) халқы мекендейтін даламен ағатынын жазған. (Осы «ұйымақ» сөзі кейінірек «аймақ» сөзіне айналғаны байқалады)...
«Жами` ат-Тауарихта» (1 т, 2 к.137-б.) Хорезм шаһы Текештің 1195 жылы ұйғырдың Қайыр Тақу ханымен соғысуға Сығанақка (Сугнак) жорыққа аттанып жеңіліп қайтқаны, тек 1198 жылы Текештің ұлы Кутб ад-диннің қайта аттанып, Қайыр Таку ханды тұтқындап қайтқаны айтылған. Сығанақтың Сырдария бойындағы қала екенін ескерсек, сол жылдары бұл жерде де «Ұйығыр» аталған бірлестік (Қаңлы- Қыпшақ ұйысуы шығар?) болған сыңайлы. М.Қашқари аталған еңбегінде «жүз» сөзінің «ұйыс» екенін жазған. Ендеше, ертеректе қазақ жүздері «Ұлы ұйыс, Орда ұйыс, Кіші ұйыс» аталған болар?
Қазір Моңғолиядағы халкалықтар (қалқа) ішінде өздерін Жалайыр руына жатқызатындар бар. Бұған қарап оларды көне, қазіргі қазақ жалайырлармен шатастыруға болмайды. 1483 жылы «Мәңгіел» мемлекеттігін сол өлкеде уақытша болса да қалпына келтірген Даян ханның кенже ұлының лақаб аты Жалайыр болыпты. Ол туралы «Алтын тобшыда»: «Жалайыр тайшидің ұрпағы жеті қошуын Қалқаның нояндары болды», – делінген (327-б.).
Шапырашты Қазыбек бек «Түп-тұқияннан өзіме шейін» кітабында Үйсілден туған Сақалдың Ақ (Ақдарлы) және Жан (Жандарлы) деген екі ұлы туралы: «Кейін екеуінің атын тамғасымен атап Абақ, Тарақ (абақ тамғалы, тарақ тамғалы) деп те атаған. Жан баласы Мерке (Жалайыр). Жалайырдан Манақ, одан Орақты, Жазықты, Тарақты деген үш ұл болған. Орақтыдан тоғыз бала, Жазықтыдан үш бала, міне, осыдан келіп он екі ата Жалайыр шығады. Ал Тарақты тұқымы осыдан 400 жылдай бұрын Арқаға, Сырға екі бөлініп көшіп, сол жерлерді мекендеп қалған», – деп жазады да (66-б), Шыңғыз ханды Орақтының тоғыз баласының бірі – Андастан шығарып: «Андас, одан – Ор, одан – Онтұр, одан – Бәкір, одан – Ұзық, одан – Тор, одан – Көк, одан – Бөгде, одан – Қара, одан – Бұрық, одан – Кер, одан – Құнмыр, одан – Бұрыл, одан – Шамшы, одан – Тілеуберді, одан – Қашау, одан – Досан, одан – Тұрымтай (атақты шешен болған), одан – Тұмағұл, одан – Дін, одан – Баян, одан – Есукей. Есукейдің әйелі Өлең Қоңырат ішінде Көктің ұлы дейтін атаның қызы еді. Темірдің (Шыңғыстың) әкесі Есукей ерте өліп, оның шешесі Өлең Қоңыраттың белгілі биі Меңлекеге тиген-ді. Өлеңнің Меңлекеден туған он ұлы Темірді бөлектеп шыдатпаған. Сонан соң ол олардан безіп, қайта Жалайыр ішіне қашып кетті. Міне Шыңғыстың, жалпы төрелердің тарақ тамғалы болуы да осыдан еді. Ол кезде Мұңғыл, Қазақ деген жоқ, ұру-ұрумен ғана аталса керекті», – дейді (95).
Ұлұнның (руы Олқоныт) Есукей өлген соң Меңлікеге тигені рас, бірақ оның руы Қоңырат емес, Қоңқотан (шежіреде «үлкен мұрынды» деген моңғол сөзі» деп түсіндірілген. Бірақ бұл қазақша «Қоңқа танау» сөзінің ықшамдап айтылғаны). Алайда, Боданжардан Есукейге дейінгі тоғыз ұрпақтың ұйқыш таңбалы болғанын, тек Шыңғыз ханнан бастап қана оның әулеті (төрелер) тарақ таңба алғаны белгілі.
Өзге шежірелерге ұқсамайтын Шыңғыз хан ата-бабаларының есімдерін Қазыбек бектің қандай деректерге сүйеніп атағаны бізге беймәлім.
Кітапта айтылғаннан ескерер мәселе, Сақалдың кіші ұлы Жандарлы (Жансақал) таңбасының атымен Тарақ аталуы. Бұл шығыс түрктерінің әке (ру) таңбасы отшыкенжеде қалдырылу салтына сәйкеседі. Сарқытбек Шораның «Шежіре сыры» кітабында Жалайырдан үш Манақ бары жазылған (Бірманақ, Сырманақ, Шуманақ). Бірманақтан Орақты, Тарақты және Сыр Шектісі таратылады. Ал Қазыбек бек «Шыңғыз хан шыққан» деген Андас руы, Сарқытбек «Шежіресі» бойынша, Орақтыдан емес, Шуманақтың Маңғытайының ұлы Торлықтан таратылған.
Осындай сауалдар көп болғандықтан Жалайыр тайпасының тарихы әлі де терең зерттеуді қажет етеді. Өйткені «Жами` ат-Тауарихта» тарақ таңбалы «көне» Қияттар мен Жалайыр екі бөлек тізімде жазылғанымен, таңба бірлігіне қарай, Қияттар Ергене қонға кетпей тұрған ерте кездерден бұл екі тайпаның туыстық жақындығы болуы мүмкін.
ІІІ. Тарақ таңбалы Тарақты кім?
Тарақты тайпасының төрелерге қатысы туралы Мәшһүр Жүсіп Көпеев «Қазақ шежіресінде»: «Естіген құлақтың жазығы жоқ»: Арғын апасы қыз күнінде оң жақта отырып, бір төремен айқасып қалып, еркек бала тауып: «Бұл қалай?»–деушіге дәнеме дей алмай, шашын тарай берген екен. Сонан баланың аты «Тарақты» қойылып: «Төре жоқта Тарақты төре болуға жарайды» – деген де сөз бар» деп жазған (332-бет). Әрине, бұл жерде таңба мәселесі қыз қолындағы тараққа қатысты болмаса керек. Бұл – ел ішіндегі ауыз-екі айтылған қарапайым әңгіме. Төреден туғандықтан, еркек балаға тарақ таңбасы берілуі ұлттық дәстүрге сәйкес, ғылыми тұрғыдан да дәлелді.
Ал З.Сәдібековтің «Қазақ шежіресінде» (Ташкент, 1994.,104-б.) Дайырқожаның (Ақжол) баласы Қарақожадан Иман, Иманнан Тарақты туған деп таратылады. Осы себептен көп шежірелерде Тарақтыны Арғынға жатқызады. Ал Мәшһүр Жүсіпте Жанарыстан Қарақожа, Қарақожаның қызынан (Арғынның әпкесінен) Тарақты туған делінеді. Арғынның таңбасы да басқа – «көз таңба».
Шаһкәрім Құдайбердіұлының «Шежіресінде»: «Орта жүз арғын ішінде тарақты деген ел бар, оның нәсілі кім екенін ешкім анықтап білмейді. Қазақ ішінде «тарақты арғынның ноқта ағасы деген сөз бар, соған қарағанда тарақ таңбалы болып арғыннан бөлінген бір топ болса керек», – дейді (39-б.).
Бұл арада: «Неліктен «көз» таңбалы Арғыннан бөлінген топ «тарақ» таңбалы болмақ?!», деген сұрақ туады. Ал ноғайлы ішіндегі Арғындардың таңбасы «тарақ» болуы – Арғынның бұрынғы таңбасы «тарақ» болып, ал «көз» таңбаны Керей мен Жәнібек сұлтандармен 1459 жылы Шу бойына келгеннен соң Дулаттан алған болар?», – деген де ой қалдырады. Ж.Ақбаев 1927 жылы жазған «Қазақтың шығу тегі» аталатын еңбегінде ноқта ағалары жөнінде Ұлы жүзден жалайыр, Орта жүзден – тарақты, Кіші жүзден – Әлімұлы деп көрсетеді. (М.Құл-Мұхаммед. «Алаш ардагері». 174-б).
Табынның «ноқта ағалығы» мәселесіне келсек, Т.Әбдіұлының «Кіші жүз – Жетіру Табын аталығының шежіресі» кітабында Табын ішіндегі тарақ таңбалы атаның Орта жүзден барған Тарақты Тоғым батырдың ұрпақтары екені айтылған.
«Алаш» тарихи зерттеу орталығы» шығарған «Арғын» шежіресінің 3-томында «Біздің ойымызша, қазақтың хан-сұлтандары жергілікті билермен ақылдаса келе, Тарақтының құрамына енген кейбір руларды Табынға қосқан деп ойлаймыз. Табынға қосылған бұл рулар өздерінің Тарақты тайпасының құрамындағы таңбаларын сақтап қалып, Тарақты-табын атанды...Кезінде тарихтың бетбұрыстарында Тарақты-табынның құрамына енген кейбір аталар Таманың құрамына ауысып, тұрақсыз өмір кешкен тәрізді. Сондықтан да шежірешілер Кіші жүзде «ноқта аға» кім? деген сауалға жауап бергенде кейде Тама мен Табынды шатастырып отырады»,– делінген (576-б.).
Тарақты туралы Мәшһүр Жүсіп шежіресіндегіге ұқсас әңгіме Албан ішіндегі Қыстық атасына қатысты да айтылады. А.Сейдімбектің «Қазақтың ауызша тарихы» еңбегінде: «Айттың Қарашаш атты қызы бойжеткен кезде бір төренің Есқожа деген баласына айттырылып, дәстүр бойынша төре бала ұрын келеді. Содан, Қарашаштың ұзатылар мерзімі белгіленіп, ел-жұрт қамданып отырғанда төре бала қайтыс болды деген хабар жетеді.Төре жігіттен жүкті болған Қарашаш айы-күні жетіп бір ұл табады. Балаға «Жиенқұл» деп ат қойып, оны Қарашаштың ағалары бауырына салып өсіреді. Алайда, өсе келе оны «Қыстық» деп атап кетеді. Қыстықтан Ақназар мен Тоқназар туады. Олардың ұрпақтарын «Аққыстық» және «Қарақыстық» деп атайтын дәстүр қалыптасқан», – делінген (478-б.). Бірақ Тарақтыға берілген «тарақ таңба», төреден туған Қыстыққа да берілмей, неліктен ол Албан таңбасымен қалған?», – деген сұрақ туады.
Аталған «Арғын» шежіресінде Тарақты руы туралы:«Тарақтылар жоңғар шапқыншылығынан қатты күйзелді. Олар төре тұқымдарымен бірге әртүрлі жортуылдарға қатысып, төрелер жасақтаған жоңғарға қарсы қалың қолдың алғы сапында болуға мәжбүр болды. Нәтижесінде, осындай зобалаңда Тарақтылар Қазақстан мен Орта Азия территориясына шашырап кетті.» (600-б.), «Төреге ілескен – ер-тоқымын арқалайды» деген халық мақалының жаны бар. Тарақ таңбалы тайпалар Шыңғыс хан тұқымына ілесіп, жаугершілік заманда шынында да ыдырап кетті. Мұны Тарақтының 18-19 ғ.ғ. шашырай қоныстануынан-ақ байқаймыз»,– делінген (603-б.)
Бірақ мұндай жағдайға неге Тарақты ғана ұшырап, өзге тарақ таңбалылар (мысалы, Жалайыр) белгілі бір территорияда тығыз қоныстанып сақталып отыр? Сондай-ақ, «Төре жоқта Тарақты төре орнына жарайды» деп, неліктен мұны өзге тарақ таңбалыларға емес, тек Тарақтыға қаратып айтқан?»,– деген сұрақтар туады.
Осы кітаптың 607-бетінде де: «Қазақтың хан-сұлтандарының ұрпақтарына адал қызмет жасаған, және елдігіміз үшін күресте әрқашан да алғы саптан табылуға билеушілердің «тарақ» таңбасы мәжбүрлеген бұл тайпаның тарихының өзіндік ерекшеліктері аз емес», – делінген.
Тобықты ортасында тұратын төре тұқымы Қ.Майхантегі өз ауылында төрелер мен тарақтылар бір қорымға жерленетіні жайында мәлімет айтады. Мұндай мәселе тектен-тек емес, негізді бір себептен жасалатыны қазаққа белгілі болса керек. Ал Қ.Данияров «Қазақстанның балама тарихы» кітабында осындай мәліметтер, таңба арқылы дәлел айтпастан, долбарымен: «Арғынның ішіндегі тобықты жоғарыда айтылған қияттардың Ертіс жағалауында қалып қойған тармағы болуы мүмкін деген жорамал жасауға болады. Бұл болжамымызды арғынның негізгі бөлігінің менталитетінен тобықтының айырмашылығы болуы бекіте түскендей»,– дейді ( 103-бет).
Әйтсе де, осы айтылғандардан «Тарақ таңбаны Шыңғыз хан кімнен, қандай себептен алған?» деген бастапқы сауалымызға жауап таба алмаймыз. Ендеше: «Осынау таңба ХІІІ ғасырға дейін болды ма, оны бұрындары кімдер пайдаланған?», – деген тұрғыдан «тарақ таңбаның» өзінің тарихын анықтап көрелік.
ІV. «Тарақ-таңбаның» алғашқы иесі кім?
«Орта жүздің ноқта ағасы Тарақты шежіресі» жинағын құрастырушы Я.Амандықов: «1867-68 жылдардағы Ресей реформасы төрелердің күшін жойғаннан соң олардың өздері қазақ ішінде қазақ бола бастады да, түрк тектес елдердің арасында айдарынан жел ескен беделі бар Жалайыр мен Тарақтының таңбасына ұқсатып өздеріне имек тарақ таңбаны қабылдаған, ол таңбалар тарихына кеше ғана 1925 жылы М. Тынышбаевтың шежіресінен қосылған»,– деген пікір айтады (134-б.).
Сондай-ақ, «Осы таңбамен аттас Тарақты руы – «тарақ» таңба түпнұсқасының (шаңырақтың) иесі де, ал өзгелері одан тарағанда таңбаны сәл өзгертіп алған» деген де пікір естиміз. Егер түпкі таңба іргелі руда сақталып қалып, ал одан енші алып шығатын кіші рулар сол таңбаны негіз ете отырып, оны сәл ғана өзгертіп таңба ететінін тарих мысалдары көрсеткенін ескерер болсақ, бұл таңбаның түп-нұсқасы да, аты да Тарақты руында екені шындық.
Орыс ғалымы П.Небольсин, өзінің 1852 жылы Санкт-Петербургте шыққан «Очерки Волжского низовья» кітабында: «Тарақ» таңбасы тек «ақсүйектерге» ғана берілетін болғандықтан, яғни, ноғай бекзаттары иемденгендіктен, оны «хантаңба» деп те атайды. Кез келген ру өздігінен белгілі бір таңбаны себепсіз иемдене салуы мүмкін емес»,– деп жазған. Бұл деректен «тарақ» таңбаның 1868 жылғы реформаға дейін де «ақсүйектер» таңбасы болғанын аңғарамыз.
М.Қарамендина «Тарақ таңба – билік рәмізі» аталатын мақаласында Түрк қағанаты (ж.ж.с. VІ-VІІІ ғ.ғ.) кезіндегі ел басқарушылардың таңбасы – тарақ болғандығын, тарақ таңбалы рулар қазақ ішінде бар екенін айтады («Қазақ тарихы» журналы, 2007 ж., № 6).
Ю.А.Зуев «Ранние тюрки: очерки истории и идеологии» кітабында «тарақ» таңбасының үш басты айдаһарды бейнелейтін Түрк қағанатындағы қағандардың нағашы жағы фракциясының таңбасы болған деген пікір айтады. Ал С.Г.Кляшторный осы Үш басты айдаһар таңбаны Түрк қағанатының аса ықпалды Ашиде тайпасының тараққа ұқсас таңбасымен салыстырады және: «Весьма вероятно, что первоначально ашина и ашидэ вместе составляли дуальную эндогамную систему», – дейді.
Жетісуда 700-жылдардағы Түргеш қағандарының шығарған теңгелерінде де тарақ таңба болған екен. Бұл туралы Ю.Зуев: «Тамга тухсских (түргеш билеушілерінің руы. –Х.Қ-А) монет тождественная тамге эдизов VІІІ века и сходная с тамгой тюрков-аштаков, обнаруживает прямую параллель в тамговых изображениях трех и четырехглавого дракона Аждахака на монетах юэчжи-кушанских царей»,– дейді (156-б.), «үш тармақты» таңбаның Құшанның алғашқы патшасында болғанын жазған Ақышев еңбегіне де сілтеме жасап.
С.Әжіғали «Архитектура кочевников» атты еңбегінде: «Тарақты-табын таңбасындағы ортаңғы кесіндінің жоғарғы жағындағы сызықшаның қосылуына байланысты бірнеше нұсқа бар. Бұл таңба Еуразия көшпенділерінің, соның ішінде массагеттерден бері қазақ хандарына дейінгілер және т.б әулеттердің таңбасына өте ұқсас»,– дейді (Алматы, 2002 ж.464-б.).
Осынау және басқа да деректер Тарақ пішінді таңбаның әр замандарда мыңдаған жылдар бойына байтақ Тұранның (Түркстанның) әр тарапындағы ел билеушілерінің таңбасы болғанын дәлелдейді. Ендеше: «Тарақ таңба бұрын-соңды билеушілердің рәмізі болғандықтан ғана Шыңғыз хан осы таңбаны «Мәңгіел» империясын құрған соң өз әулеті үшін ала саған ба, әлде оған арғы аталарынан мұраға қалды ма?» деген сұраққа қайта ораламыз.
V. Тарақ таңбалы Төрелер.
Боданжардың да, Қабыл хан ұлдарынан тараған «жаңа» қияттар таңбасы да «тарақ» емес. Ендеше хуннулық «көне» Қияттың рулық таңбасының қандай болғанын зерттеп көрейік. Әбілғазы «Түрк шежіресінде» Қиян мен Нүкүздің Ергене қонға қоныстанғанынан кейінгі жағдай туралы: «Көп жыл өткен соң әр жамағат бір ру атын көтерді...Қият аты ел ішінде аталмады, жоқ болды»,– дейді (49-б.). Сонымен қатар: «Қиян нәсілінен бір кісі бар еді. Оның үш ұлы болды», деп, тұңғышы Жорлықтан Қоңырат, ортаншысы Қабай-шереден Олқонұт, кенжесі Тасбұдайдың екінші ұлы Қоңқұлұттың Мирани деген жалғыз ұлынан Қорлас туғанын айтады (40-41-б.). Шығыс түрктері дәстүрінде шаңырақ иесі болып «отшыкенже» қалатындықтан, «көне» Қияттың таңбасын Қораластан іздеген жөн.
Әбілғазы Ергене қонда елді билеушілер үнемі Қияттан тараған Қоралас руынан болғанын айтады. Ал Қоралас-қият таңбасы туралы дерек мүлде жоқ. Бірақ Қораластың туысы Қоңырат руының П таңбасы «босаға» аталатыны белгілі. Әдетте туыс рулардың таңбалары ұқсас болатынын ескеріп, Қоңыраттың П – босаға таңбасы ортасына бір таяқша қоссақ... Шыңғыз хан мен оның ұрпақтары «төрелердің» тарақ ( ПІ ) таңбасы шығады. Ендеше, «тарақ» – хуннулық «көне» Қияттың таңбасы болған. Есукей балаларының «нұрдан жаралдық» дей тұра, арғы бабалары Бөрте-баба атымен Қият-Бөрітегін атануы, Боданжардың сұңқар-ұйқыш таңбасын алмай, көне Қияттың «тарақ» таңбасын алуы, ал құрған мемлекетін түрктің ежелгі арманы болған «Мәңгі ел» деп атауы – Шыңғыз ханның елді біріктіру жолында жұртқа бұрыннан таныс, ыстық, тарихын еске салар сөз, рәміздерді қолдана білгенін көрсетеді.
Шыңғыс ханның анасы Ұлын фуджиннің руы «олқұнұт» жайында «Алтын тобшы» аудармашылары: «Бұл атауды Әлкей Марғұлан қазіргі қазақтың Уақ руының көне атауы деп түсіндіреді» дейді. Бұл жерде Олқұнұт руы «Ұлы қытай қорғанындағы» өткелді (уткук) күзететін, «ақ татар» аталған Оңғут тайпасымен шатастырылған сияқты. «Жами` ат-Тауарихта» Оңғыт тайпасы «өз билеушілері болған түрк тайпалары» тізімінде, ал Әбілғазы «Шежіресінен» олқұнұт руының Қияттан тарағанын көреміз.
Шыңғыз ханның өзінен тараған ұрпақтары Бөрітегін-қият деп емес, «Алтын ұрық», «төре» деп аталатыны белгілі. «Төре» қай этностың тіліндегі, не мағынаны білдіретін сөз? «Древнетюркский словарь» жинағында «төре» сөзі туралы көне түрк жазба ескерткіштерінен (шығармалардан) көптеген мысалдар берілген: ТӨR место против входа, почетное место: aүirjadi haжib orun berdi tөr хаджиб принял его с почестями, предоставил ему почетное место (ЖБ 528); Tөr basi (төр басы) – почетное место: ukus sөzlaju bilga bolmas kisi / ukus estu bilga bulur tөr basi говоря много, человек не станет мудрецом;/много слушая, мудрец получит почетное м