http://yvision.kz/post/295325
Шертпе күйлерімен исі қазаққа мәлім дарабоз күйші Сүгір Әліұлы туралы жазылып та, айтылып та келеді. Жазушы Тәкен Әлімқұлов «Телқоңыр» әңгімесін, ақын Бәтима Батырбекова «Күйші» поэмасын, жазушы Өтеш Қырғызбаев «Сүгір» романы мен «Назқоңыр» пьесасын жазды. Дегенмен зерттеушілерге ашылмаған дүние көп-ақ. Соның бірі - күйшінің үш қызы және олардан тараған ұрпақтары. Бұл жөнінде «Күйші Сүгір» дастанын жазған ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Ескермес Жақсымбетұлы төмендегіше әңгімелейді:
- Сүгір 1882 жылы Арқаның кең жайлауында дүниеге келген. Сүгір туған тама руының бұзау деген бұтағы - қыста Көкшенің терең жалды құмын қыстаса, көктем шыға Бетбақ даланың шөлін басып өтіп, қоңырат, найман, қыпшақ елдерімен аралас Сарысу өзенін бойлап, Жетіқоңырды жағалай отырып, Арқаның жазиралы тауларына дейін мал жайып қайтатын болған. Міне, талантты бала Сүгірдің өнерпаз болып өсуіне көшіп-қонған сауыққой ел тұрмысы игі әсерін тигізеді. Сүгір алғаш рет күйді нағашысы, атақты қобызшы Ықыластан, одан кейін Сатыбалдыдан үйренеді. Белгілі Созақ шежірешісі, қаламгер Есіркеп Өмірбеков өзінің «Шежірелі өлке» деген кітабында Сүгір күйшімен бір болып, әңгімесін тыңдағанын былайша баяндайды.
- Сүгір өзінің бір әңгімесінде: «Жоғарғы Сарысу бойында өткен Бағаналы елінің атақты адамы Өтжан деген кісінің баласы Сауқынбектің бала сүндеттеткен тойында атақты бес домбырашыны көрдім. Олар Қыпшақтан шыққан Жұмабай домбырашы, қоңыраттан шыққан Есенберілі, Иса деген домбырашылар. Найман елінен шыққан Есжан, алшын Дайрабай да домбырашы еді. Бұлардың бәрі де бірінен-бірі өткен күй тәңірісі болатын. Мен батаны Сыздық төренің қасына ерген Оңлыбай деген домбырашыдан алдым» дейтін. Сүгірмен бәсекелес домбырашылар аз болмаған. Алшын Ілияс, тама Асан, қоңырат Шубай, Өксікбай, Карбоз, Бейсен, Сүгірдің қызы Саракүлдің күйеуі Жайыл, саңғыл Ақтай, Алдаберген тамылжыта домбыра тартқан нағыз шеберлер екен.
Енді Сүгірдің отбасылық жағдайына келейік. Сүгір бозбала шағында Қарақұр өзенін жайлаған қоңыраттың Беген жетімдер руынан шыққан Алдаш бидің қызы Айғанымға үйленеді. Бірақ Айғаным бала үстінде дүние салып, бесіккертпе құда болған құрақ тама Шынарбайдың қызы Сауқанмен тұрмыс құрады. Одан Саракүл туады. Сауқан кенеттен қайтыс болып, оның сіңлісі Сыпатайқызы Нәзікенге үйленеді.Нәзікеннен Ұлбала мен Оңғар туады. Ұл бала болмайды. Бір жылы тамалар мен қоңыраттар Арқадағы Атбасарға базарға шығып, қыстық бидайларын әкеле жатады. Керуенге Ұлытаудың маңынан қарақшылар шабуыл жасап, бидайларын тартып әкетеді. Бұл ел арасында үлкен дау-дамайға ұласады. Ел басшылары мен азаматтары аттанған бұл дауға көппен бірге Сүгір де барады. Осы сапарда қоңыржиембет Битан және Жаңғазымен достығы құдалыққа ұласады. Сөйтіп, қызы Саракүлді әрі ақын, әрі мықты домбырашы Жайыл Битанұлына ұзатады. Ұзатылып барған жері Бақырлы ауылы еді. 1931 жылы ашаршылық пен Созақ көтерілісіне қоса елді шешек ауруы жайлайды. Осы шешектен Саракүл қайтыс болып, Жайыл соқыр болады. Қапас қараңғыда зарланған Жайыл күңірентіп жырлайды. Жайылдың «Соқырдың зары», «Сағыныш» деген дастандары да болған екен.
«Бәрінен жаман екен көз көрмеген,
Содан соң ажал жаман тез келмеген.
Қосылды соған келіп ашаршылық,
Бұл күні жанның бәрі безген менен.
«Ақ қаншық» зарланады, сұңқылдайды,
Қос саусақ тартады оны, бір тынбайды.
Қаншама төгіліп күй тартса дағы,
Қарны аш, көңілі пәс кім тыңдайды...», - деп басталып, кете береді.
«Аққаншық» дегені Сүгір сыйлаған қолындағы домбырасы екен. Көп ұзамай-ақ Жаңғазы «халық жауы» боп ұсталып, айдалады. Жеңгесі Мәрия мен Жайыл жетектесіп, Келес үстіндегі ағайын-туысқындарын аралап кетеді. Кетерінде Сүгір атасының қолын алып, қоштасады. Осылай жүріп, Жайыл да екі жылдан кейін қайтыс болады.
Екінші қызы Ұлбала Андағұл жабал тама Айтбай Қауқанов деген кісіге тұрмысқа шығады. Айтбай 1902 жылы туып, 1979 жылы өмірден қайтады. Ұлбала 1921 жылы туып, 2000 жылы қайтыс болады. Айтбай сауатты, білікті кісі болған. 1930 жылы Созақ көтерілісіне зорлап қатыстырылады. Ол туралы шежіреші Сүлеймен Тәбірізұлы өзінің «Созақ өңірі» атты кітабында Әшірбек Тастыбаев деген кісінің әңгімесінде: «...Осылайша біраз уақыт өтеді, үйге намаз оқуға дайындалу үшін құман сұрап, өзінің көмекшісі Қауқанов Айтбай кіріп келіп Әшекеңді көріп, «аман екенсің ғой» деп қуанып кетеді. Айтбай үстіне тон, аяғына саптама етік, басына түлкі тымақ киіп, оң білегіне ақ шүберек байлап алған. Өзінің бұлайша киінуінің себебін түсіндірген Айтбай «енді құтылу үшін сен де осындай киім киіп аласың, одан кейін атыңа жетіп, ауылыңа тайып тұр» деп кеңес береді, - дейді. Айтбай көтерілістен осылай құтылған көрінеді. Сүгір осы күйеу баласы Айтбайдың қолында қайтыс болған. Айтбайдан Ұлбаланың жеті ұл, бес қызы бар. Олар Тынымкүл, Жеңісбай, Сапарбай, Алдаберген, Кеңесбай, Роза, Сенбек, Рая, Дүйсек, Райхан, Кенжебек, Кенжекүл. Айтбайдың ұл-қыздары өсіп-өнген. Қазір Жеңісбай мен Сапарбай Созақ ауданының Тасты, ал Кеңесбай Ыбырай ауылында тұрады.
Сүгірдің үшінші қызы Оңғар 1936 жылы туған. Оңғар Әден Тұрсынбеков деген кісіге тұрмысқа шығып, көп жылдар аудан көлемінде инженер болып істеп, Шәуілдірдің Темір совхозына қызмет барысында ауысады да сол жерде қайтыс болады. Оңғардың Әлімжан, Қалдыбай, Айжамал, Гүлжан, Марат деген үш ұл, екі қызы бар. Қазір Алматыда тұрып жатыр.
Сүгір Әліұлы 1961 жылы, 79 жасында қайтыс болады. Өзінің өтініші бойынша Қарабура әулие зиратына жерленеді. 1992 жылы Сүгірдің туысы Колхоз Сағындықовтың ұйымдастыруымен үлкен ас беріліп, басына сағана тұрғызылады. 2007 жылы мамыр айында Сыздық Борсабаев деген азамат Сүгір Әліұлының 125, оның төл шәкірті әрі туысқаны Ергентай Борсабаевтың 80 жылдығына арнап Созақ ауданының Шолаққорған ауылында ас беріп, үлкен мерекелік жиын өткізді. Сүгір есімімен қазір аудан көлемінде көшелер және бір мектеп аталады.
Шертпе күйлерімен исі қазаққа мәлім дарабоз күйші Сүгір Әліұлы туралы жазылып та, айтылып та келеді. Жазушы Тәкен Әлімқұлов «Телқоңыр» әңгімесін, ақын Бәтима Батырбекова «Күйші» поэмасын, жазушы Өтеш Қырғызбаев «Сүгір» романы мен «Назқоңыр» пьесасын жазды. Дегенмен зерттеушілерге ашылмаған дүние көп-ақ. Соның бірі - күйшінің үш қызы және олардан тараған ұрпақтары. Бұл жөнінде «Күйші Сүгір» дастанын жазған ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Ескермес Жақсымбетұлы төмендегіше әңгімелейді:
- Сүгір 1882 жылы Арқаның кең жайлауында дүниеге келген. Сүгір туған тама руының бұзау деген бұтағы - қыста Көкшенің терең жалды құмын қыстаса, көктем шыға Бетбақ даланың шөлін басып өтіп, қоңырат, найман, қыпшақ елдерімен аралас Сарысу өзенін бойлап, Жетіқоңырды жағалай отырып, Арқаның жазиралы тауларына дейін мал жайып қайтатын болған. Міне, талантты бала Сүгірдің өнерпаз болып өсуіне көшіп-қонған сауыққой ел тұрмысы игі әсерін тигізеді. Сүгір алғаш рет күйді нағашысы, атақты қобызшы Ықыластан, одан кейін Сатыбалдыдан үйренеді. Белгілі Созақ шежірешісі, қаламгер Есіркеп Өмірбеков өзінің «Шежірелі өлке» деген кітабында Сүгір күйшімен бір болып, әңгімесін тыңдағанын былайша баяндайды.
- Сүгір өзінің бір әңгімесінде: «Жоғарғы Сарысу бойында өткен Бағаналы елінің атақты адамы Өтжан деген кісінің баласы Сауқынбектің бала сүндеттеткен тойында атақты бес домбырашыны көрдім. Олар Қыпшақтан шыққан Жұмабай домбырашы, қоңыраттан шыққан Есенберілі, Иса деген домбырашылар. Найман елінен шыққан Есжан, алшын Дайрабай да домбырашы еді. Бұлардың бәрі де бірінен-бірі өткен күй тәңірісі болатын. Мен батаны Сыздық төренің қасына ерген Оңлыбай деген домбырашыдан алдым» дейтін. Сүгірмен бәсекелес домбырашылар аз болмаған. Алшын Ілияс, тама Асан, қоңырат Шубай, Өксікбай, Карбоз, Бейсен, Сүгірдің қызы Саракүлдің күйеуі Жайыл, саңғыл Ақтай, Алдаберген тамылжыта домбыра тартқан нағыз шеберлер екен.
Енді Сүгірдің отбасылық жағдайына келейік. Сүгір бозбала шағында Қарақұр өзенін жайлаған қоңыраттың Беген жетімдер руынан шыққан Алдаш бидің қызы Айғанымға үйленеді. Бірақ Айғаным бала үстінде дүние салып, бесіккертпе құда болған құрақ тама Шынарбайдың қызы Сауқанмен тұрмыс құрады. Одан Саракүл туады. Сауқан кенеттен қайтыс болып, оның сіңлісі Сыпатайқызы Нәзікенге үйленеді.Нәзікеннен Ұлбала мен Оңғар туады. Ұл бала болмайды. Бір жылы тамалар мен қоңыраттар Арқадағы Атбасарға базарға шығып, қыстық бидайларын әкеле жатады. Керуенге Ұлытаудың маңынан қарақшылар шабуыл жасап, бидайларын тартып әкетеді. Бұл ел арасында үлкен дау-дамайға ұласады. Ел басшылары мен азаматтары аттанған бұл дауға көппен бірге Сүгір де барады. Осы сапарда қоңыржиембет Битан және Жаңғазымен достығы құдалыққа ұласады. Сөйтіп, қызы Саракүлді әрі ақын, әрі мықты домбырашы Жайыл Битанұлына ұзатады. Ұзатылып барған жері Бақырлы ауылы еді. 1931 жылы ашаршылық пен Созақ көтерілісіне қоса елді шешек ауруы жайлайды. Осы шешектен Саракүл қайтыс болып, Жайыл соқыр болады. Қапас қараңғыда зарланған Жайыл күңірентіп жырлайды. Жайылдың «Соқырдың зары», «Сағыныш» деген дастандары да болған екен.
«Бәрінен жаман екен көз көрмеген,
Содан соң ажал жаман тез келмеген.
Қосылды соған келіп ашаршылық,
Бұл күні жанның бәрі безген менен.
«Ақ қаншық» зарланады, сұңқылдайды,
Қос саусақ тартады оны, бір тынбайды.
Қаншама төгіліп күй тартса дағы,
Қарны аш, көңілі пәс кім тыңдайды...», - деп басталып, кете береді.
«Аққаншық» дегені Сүгір сыйлаған қолындағы домбырасы екен. Көп ұзамай-ақ Жаңғазы «халық жауы» боп ұсталып, айдалады. Жеңгесі Мәрия мен Жайыл жетектесіп, Келес үстіндегі ағайын-туысқындарын аралап кетеді. Кетерінде Сүгір атасының қолын алып, қоштасады. Осылай жүріп, Жайыл да екі жылдан кейін қайтыс болады.
Екінші қызы Ұлбала Андағұл жабал тама Айтбай Қауқанов деген кісіге тұрмысқа шығады. Айтбай 1902 жылы туып, 1979 жылы өмірден қайтады. Ұлбала 1921 жылы туып, 2000 жылы қайтыс болады. Айтбай сауатты, білікті кісі болған. 1930 жылы Созақ көтерілісіне зорлап қатыстырылады. Ол туралы шежіреші Сүлеймен Тәбірізұлы өзінің «Созақ өңірі» атты кітабында Әшірбек Тастыбаев деген кісінің әңгімесінде: «...Осылайша біраз уақыт өтеді, үйге намаз оқуға дайындалу үшін құман сұрап, өзінің көмекшісі Қауқанов Айтбай кіріп келіп Әшекеңді көріп, «аман екенсің ғой» деп қуанып кетеді. Айтбай үстіне тон, аяғына саптама етік, басына түлкі тымақ киіп, оң білегіне ақ шүберек байлап алған. Өзінің бұлайша киінуінің себебін түсіндірген Айтбай «енді құтылу үшін сен де осындай киім киіп аласың, одан кейін атыңа жетіп, ауылыңа тайып тұр» деп кеңес береді, - дейді. Айтбай көтерілістен осылай құтылған көрінеді. Сүгір осы күйеу баласы Айтбайдың қолында қайтыс болған. Айтбайдан Ұлбаланың жеті ұл, бес қызы бар. Олар Тынымкүл, Жеңісбай, Сапарбай, Алдаберген, Кеңесбай, Роза, Сенбек, Рая, Дүйсек, Райхан, Кенжебек, Кенжекүл. Айтбайдың ұл-қыздары өсіп-өнген. Қазір Жеңісбай мен Сапарбай Созақ ауданының Тасты, ал Кеңесбай Ыбырай ауылында тұрады.
Сүгірдің үшінші қызы Оңғар 1936 жылы туған. Оңғар Әден Тұрсынбеков деген кісіге тұрмысқа шығып, көп жылдар аудан көлемінде инженер болып істеп, Шәуілдірдің Темір совхозына қызмет барысында ауысады да сол жерде қайтыс болады. Оңғардың Әлімжан, Қалдыбай, Айжамал, Гүлжан, Марат деген үш ұл, екі қызы бар. Қазір Алматыда тұрып жатыр.
Сүгір Әліұлы 1961 жылы, 79 жасында қайтыс болады. Өзінің өтініші бойынша Қарабура әулие зиратына жерленеді. 1992 жылы Сүгірдің туысы Колхоз Сағындықовтың ұйымдастыруымен үлкен ас беріліп, басына сағана тұрғызылады. 2007 жылы мамыр айында Сыздық Борсабаев деген азамат Сүгір Әліұлының 125, оның төл шәкірті әрі туысқаны Ергентай Борсабаевтың 80 жылдығына арнап Созақ ауданының Шолаққорған ауылында ас беріп, үлкен мерекелік жиын өткізді. Сүгір есімімен қазір аудан көлемінде көшелер және бір мектеп аталады.